MBISHKRIME TË GREQISHTES ANTIKE TË PËRKTHYERA NË SHQIP

1. MBISHKRIM GREK I GJETUR NË AFGANISTAN

Ky mbishkrim i shekullit II pr.e.s i përket periudhës helenistike dhe është gjetur në Kandahar të Afganistanit, atje ku u shtri perandoria e trashëguar e Aleksandrit të Madh. Mbishkrimi është bërë nga Sofytos, i biri i Naratos.

Teksti është shkruar në një gjuhë greke të nivelit shumë të lartë, duke dëshmuar një rafinim të vërtetë të kulturës greke deri në lindje të Kandaharit.

Vargjet janë në formën e sofistikuar të akrostikut.

Emri "Sofytos" është i njohur edhe nga një monedhë greke e shekullit të 4-3 të satrapit arakosian Sofytos. Ekziston mundësia që Sofytosi i mbishkrimit të ketë qenë pasardhës i Satrap Sofytos me të njëjtin emër.

Teksti i mbishkrimit është ky (përshkthimin e keni më poshtë):

2


1. 

Në këtë sarkofag të gjetur në Apolloni (Fier) është varrosur një personazh i shekullit të tretë para Krishtit, dhe është bërë një manipulim në lidhje me disa shkronja, në mënyrë që mbishkrimi të dalë shqip. Mbishkrimi në greqisht shkruan: ΣΙΜΙΑ ΛΥKΙΣΚΟΥ ΧΑΙΡΕ. Në dialekte të ndyshme shkronja Σ shkruhet formë C, si te ky mbishkrimi. Përkthimi është: “SIMIA E LYKISKUT GËZOFSH (QOFSH E GËZUAR) ose LAMTUMIRË”. Fjala ΧΑΙΡΕ në atë kohë kishte kuptimin e lamtumirës, ashtu e interpreton edhe Neritan Ceka në librin e tij të mbishkrimeve në Apolloni. Janë gjetur disa stela (gur varresh) që në fillim kanë emrat e të vdekurve dhe në fund ka secili fjalën ΧΑΙΡΕ. Në shumicën e rasteve mbi këto stela emrat e baballarëve (apo mbiemrat) e personazhve mbajnë mbaresën – ΟΥ, që është një mbaresë për rasën gjinore të emrave grekë, pra si në rastin për të cilën po flasim.

Manipuluesit kanë ndryshuar disa shkronja dhe e kanë interpretuar sikur aty shkruan FΙΜΙΑ HIΥNEPON ΧΑΙΡΕ, gjoja me kuptimin shqip: “Fëmija hyjniron hajër”, një fjali pa kuptim. E interpretojnë sikur ka vdekur një fëmijë dhe ai tani ndodhet pranë hyjnive në qiell. Në fakt në lashtësi të gjithë besonin që i vdekuri shkon në Had (botën e nëndheshme) e jo në qiell. Për me tepër, shkronja F nuk ka ekzistuar si grafemë në ato shekuj në alfabetin grek.

Si e vërtetojmë ne që mbishkrimi shkruan vërtetë SIMIA LYKISKOU dhe jo FIMIA HIYNERON? Sepse kemi fakte që kanë ekzistuar vërtetë emra të tillë. Në shekullin e katërt para erës sonë, në atë zonë, ka ekzistuar një oficer me emrin Lykiskos, i cili ka qenë një oficer i mbretit Kasandër të Maqedonisë dhe ka shërbyer pikërisht në Epir. Simia me siguri ka qenë një ndër vajzat e tij, pasi ky përshkruhet si emër femre. Sot një fshat në Greqi mban një emër të tillë.

Me sa pashë, kanë ekzistuar disa personazhe të njohura historike me emrin Lykiskos (në Athinë, Mesenia, Akarni, Etoli, Maqedoni, Sirakuza etj), të gjitha në vendbanime greke. Fjalën ΧΑΙΡΕ (që në lashtësi lexohej KHAIRE dhe në greqishten moderne HERE) e gjejmë edhe në numrin shumës ΧΑΙΡΕTE kur janë varrosur dy apo më shumë persona dhe kuptimin “qofshi të gëzuar”. Greqishtja e sotme këtë fjalë e përkthen lamtumirë (ose përshëndetje) dhe formën χαίρομαι si “gëzohem”.

Në linkun më poshtë keni faktin e ekzistencës së Lykiskut të Maqedonisë që ka sunduar në Epir.

en.wikipedia.org/wiki/Lyciscus_of_Macedon

2.

4.
Një mbishkrim në një pllakë përkushtimore, shekulli II e.s, në tempullin e Asklepit në ishullin Milos në Greqi, që thotë në greqishten koine: ASKLEPIO KAI HYGEIA TYKHE EUKHARISTERION që përkthehet "Tyke falenderon Asklepin dhe Hygeian". Në politeizmin e lashtë helen Asklepi ishte perëndia e shërimit dhe Hygeia perëndesha e shëndetit. Imazhi i këmbës tregon se personazhi në fjalë falenderon dy hyjnitë përkatëse për shërimin e këmbës së tij. Po të vësh re, tempuj të Akslepit gjen pranë çdo stadiumi ku zhvilloheshin gara sportive në Greqinë antike dhe sportistët që lëndoheshin në gara hynin në tempullin e Asklepit dhe luteshin për shërim. Në fenë dhe mitologjinë e lashtë greke, Asklepi ishte bir i Apollonit dhe Hygeia ishte e bija e Asklepit. Hygeia nga greqishtja përkthehet drejtpërdrejt "shëndet".

5.

Pllakë varri nga Nikomedia në Bitini (sot İzmit, Turqi).

Figurat janë tre persona që vdiqen nga një tërmet, ku i madhi është mësuesi dhe dy nxënës të tij. I ati i fëmijëve, me emrin Thrason, ia ndërtoi këtë stele varri dy djemve të tij, 5 dhe 4 vjeç, si edhe mësuesit të tyre Hermes, të cilët vdiqën në vitin 120, gjatë sundimit të perandorit Hadrian. Në këtë pllakë shkruhet në greqishten e lashtë:

Θράσων Διογένους τήνδε ἀνέστησεν στυλλεῖδαν υἱῶν β’ Δεξιφάνους ἐτῶν ε’ Ξράσοωνος ἐτῶν δ’ Ἑρμῆ θρέψαντος αὐτῶν ἐτῶν κε’ ἐν τῇ συμπτώσει τοῦ σεισμοῦ οὕτως αὐτὰ περιειλήφει

"Thrasoni, djali i Diogjenit, ngriti këtë stele funerali për dy djemtë e vet, Deksifanin, 5 vjeç dhe Ksrasonin, 4 vjeç, dhe për Hermesin (mësuesin) 25 vjeç, i cili i edukoi ata. Në rënien e tërmetit ai i mbajti ata në krahë.”
 

6.
Mbishkrim i greqishtes antike, i bërë nga Aleksandri i Madh në vitin 330 pr.e.s, në qytetin e quajtur Priene të Azisë së Vogël (Turqi e sotme), i cili sot gjendet në Muzeun Britanik. Në fragmentin e parë shkruhet:

ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΑΝΕΘΗΚΕΝ ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΑΘΗΝΑΪ ΠΟΛΙΑΔΙ

'Mbreti Aleksandër ia kushton këtë tempull Athenës (hyjneshës) së qytetit'.
 

 8.
Statuja e Herakliut (Herkulit) dhe mbishkrimi i saj grek në malin Behistun në Iran.
Kjo statujë është gdhendur nga guvernatori i Perandorisë Seleukide. Kjo perandori ishte një shtet helenik i dinastisë Seleukide e cila ka ekzistuar nga viti 312 deri në vitin 63 pr.e.s. Ishte Seleuku I Nikator (Fitimtar) që e themeloi atë pas ndarjes së perandorisë maqedonase të zgjeruar shumë nga Aleksandri i Madh.
Herakliu shtrihet në një platformë të gjatë 2 metra dhe mban një kupë në dorën e majtë, ndërsa dorën e djathtë e ka vendosur në gju. Statuja është e gjatë 1.47 m dhe është ngjitur në mal dhe pranë ka një mbishkrim dedikues. Mbishkrimi në këtë statujë, është një nga të paktat mbishkrime greke që kanë mbijetuar në Iran. Mbishkrimi origjinal në greqisht është:
ἔτους δξρ᾽, μηνὸς
Πανήμου, Ἡρακλῆν
Καλλίνικον
Ὑάκινθος Πανταύχου
ὑπὲ[ρ] τῆς Κλεομένου
τοῦ ἐπὶ τῶν ἄνω
σ[ατρ]απειῶν σωτηρίας
τῶν σατραπῶν

(Përkthimi):

Në vitin 164 (të epokës Seleukide)
Në muajin Panemos (Qershor)
Hyakintos, i biri i Pantaukut
vendos këtë statujë të Herakles Kalinikos
(Herkulit të Fitores së lavdishme),
Për sigurinë e Kleomenesit,
Komandant i satrapive të epërme.

 9. 

ΙΔΟΥ ΧΕΛΙΔΟΝ (Shiko një dallëndyshe)

ΝΕ ΤΟΝ ΗΕΡΑΚΛΕΑ (Për Heraklesin!)

ΗΑΥΤΕI (Ja ku është!)

ΕΑΡ ΕΔΕ (Është pranverë).

"Μία χελιδὼν ἔαρ οὐ ποιεἶ"

(Një dallëndyshe nuk e sjell pranverën)

 10.

Kleopatra, mbretëresha e fundit e periudhës helenistike në Egjipt.
Kleopatra VII Filopator, ishte mbretëresha apo faraonja e Egjiptit nga viti 51 deri në vdekjen e saj më 10 gusht 30 pr.e.s. Një anëtare e dinastisë Ptolemeike, ajo ishte pasardhëse e themeluesit të saj Ptolemeu I Soter, një gjeneral greko-maqedonas dhe shoqërues i Aleksandrit të Madh. Pas vdekjes së Kleopatrës, Egjipti u bë një provincë e Perandorisë Romake, duke shënuar fundin e një epoke që kishte zgjatur që nga mbretërimi i Aleksandrit (336–323 pr.e.s). Gjuha e saj amtare ishte greqishtja koine dhe ajo ishte e vetmja sundimtare Ptolemeike që mësoi gjuhën egjiptiane.
Emri i saj Kleopatra vjen nga greqishtja e lashtë Κλεοπάτρα, që do të thotë "lavdia e babait", nga κλέος (kléos, "lavdi") dhe πατήρ (patḗr, "babai"). Forma mashkullore do të ishte shkruar ose si Kleópatros ose Pátroklos. Kleopatra ishte edhe emri i motrës së Aleksandrit të Madh. Ky emër ka hyrë në dinastinë Ptolemaike nëpërmjet martesës së Ptolemeut V Epifanit dhe Kleopatrës I Syra (një princeshë seleukide). Titulli i adoptuar i Kleopatrës Theā́ Philopátōra do të thotë "perëndeshë që e do babanë e saj”. 
Në mbishkrim thuhet greqisht:

ὑπὲρ βασιλίσσης
Κλεοπάτρας θε-
ᾶς Φιλοπάτωρ τό-
πος Σνοναιτια-
κῆς συνόδου
ὧν συναγογὸς
Ὀννῶφρις λεσώνης
(ἔτους) αʹ, Ἐπὶφ αʹ.

Përkthimi: 

"Për mbretëreshën hyjnore Kleopatran Filator u ndërtua kjo faltore e Snonais (epitet i hyjneshës Isis), në të cilën Onofri ishte drejtuesi kryesor i këshillit, në ditën e parë të muajit Epifi të vitit të parë të mbretërimit".

 11. 
Një mbishkrim i lashtë tre-gjuhësh është zbuluar në faltoren e hyjneshës Leto (nënës së Apollonit) në qytetin e lashtë të Ksanthos: në gjuhën standarte likiane, gjuhën greke dhe gjuhën aramaike që mbulojnë sipërfaqet e një stele guri me katër anë e quajtur Steleja tregjuhëshe Letoon. Ky mbishkrim u zbulua në 1973 gjatë eksplorimit arkeologjik të Kompleksit të tempullit Letoon (kushtuar perëndeshës Leto), pranë Ksanthos, në Likinë e lashtë, që përfshihet në Turqinë e sotme. Mbishkrimi u krijua kur Likia ishte nën ndikimin e Perandorisë Persiane Akemenide.

Mbishkrimi është një regjistrim publik i një dekreti që autorizon themelimin e një kulti, me referenca për hyjnitë dhe dispozitat për oficerët në kultin e ri. Shkrimi likian ka 41 rreshta; ai grek, 35 dhe ai në gjuhën aramaike, 27. Ato nuk janë përkthime fjalë për fjalë, por secila përmban disa informacione që nuk janë të pranishme në të tjerat.

Rreshtat 1-5 të tekstit likian e datojnë mbishkrimin në qeverinë e Piksodaros (340-334 pr.e.s).

Rreshtat 5-8: Ksanthianët prezantojnë një kult për dy perëndi, "Sundimtari Kaunian dhe Mbreti Arkesimas".

Rreshtat 9-11: një farë Simias bëhet prift, priftëria e tij do të jetë e trashëguar.

Rreshtat 12-20: përcaktimi i territorit në pronësi të tempullit dhe i pagës që do t'i jepet priftit.

Rreshtat 20-24: në emër të tempullit vendoset një taksë e re, që do të vihet kur të çlirohet një skllav.

Rreshti 24-30: të ardhurat e tij do të shpenzohen për kurban në kohë të rregullta.

Rreshtat 30-36: qytetarët e Ksanthos dhe territori i vet zotohen se do t'i zbatojnë me besnikëri ato rregullore.

 12.

KRONIKA PARIANE

Kronika Pariane ose Mermeri Parian është një kronologji greke, që mbulon vitet nga 1582 pr.e.s deri në 299 pr.e.s, e gdhendur në një stele (pllakë me mbishkrim), e gjetur në ishullin Paros në dy pjesë në fillim të shekullit të 17-të. Ky mbishkrim u deshifrua nga studiuesi britanik John Selden dhe sot ndodhet në Londër. Një fragment tjetër që përfshin bazën e steles dhe që përmban fundin e tekstit, u gjet në Paros në vitin 1897. Ai ka shënime për vitet nga 336 deri në 298 p.e.s.

Dy fragmentet e sipërme të njohura, të sjella në Londër në 1627 dhe të paraqitura në Universitetin e Oksfordit në 1667, përfshijnë shënime për vitet 1582–354 pr.e.s. Fragmenti i sipërm i kronikës i mbijetuar aktualisht ndodhet në Muzeun Ashmolean në Oksford.

Ai kombinon data për ngjarje të cilat lexuesit modernë do t'i konsideronin mitike, të tilla si Përmbytja e Deukalionit (ekuivalente me 1529/28 pr.e.s) me datat që ne do t'i kategorizonim si historike. Për grekët, ngjarjet e së kaluarës së tyre të largët, si Lufta e Trojës (që daton nga 1217 deri në 1208 pr.e.s në mbishkrimin Parian) dhe Udhëtimi i Argonautëve ishin historike: mitet e tyre kuptoheshin si legjenda për grekët. Në fakt, mbishkrimet pariane japin më shumë detaje për Epokën Heroike sesa për ngjarje të vërtetuara historike, më afër datës së gdhendjes dhe formimit të stelës, me sa duket gjatë viteve 264/263 pr.e.s.

"Mermeri Parian përdor specifikën kronologjike si një garanci të së vërtetës," vë në dukje Peter Green në hyrje të përkthimit të tij të shënuar të ‘Argonautika-s’ të Apollonios së Rodosit: "e kaluara mitike ishte e rrënjosur në kohën historike, legjendat e saj trajtoheshin si fakt, protagonistët e saj heroikë shihen si lidhje midis 'epokës së origjinës' dhe botës së vdekshme, të përditshme që e pasoi atë."

Baza më e shkurtër e fragmentit të steles, e gjetur në 1897, ndodhet në Muzeun Arkeologjik të Paros. Ai përmban shënime kronike për vitet 336/35–299/98 pr.e.s.

Në këtë kronikë, ngjarjet renditen me pak zbukurime dhe qëllimi kryesor është që për çdo ngjarje të jepet emri i mbretit ose arkontit që sundonte në Athinë në atë kohë, së bashku me numrin e viteve përpara datës bazë të tabelës (264/ 63 pr.e.s). Përjashtimet e vetme janë që në nëntë nga 107 shënimet ekzistuese, emri i arkontit ose mbretit nuk është më i lexueshëm, dhe në 14 shënime numri i viteve të kaluara është i fshirë në mënyrë të ngjashme. Mungesa e zbukurimit tregohet, për shembull, në shënimin për Kekropsin, që nuk i atribuon asgjë të jashtëzakonshme atij apo mbretërimit të tij, edhe pse në mitologjinë e mëvonshme greke ai ishte një krijesë gjysmë njerëzore. Regjistrimet e Kronikës për Deukalionin, i cili u bë qendra e shumë miteve të përmbytjeve, përputhen më shumë me legjendat më të hershme greke që thjesht thonë se ai u largua nga një lumë përmbytur në vendlindjen e tij Lykoreia afër Gjirit të Korinthit, duke mbërritur në Athinë ku djali i tij më vonë u bë mbret.
Kronika Pariane përmend se Phthia ishte atdheu i Helenëve dhe se ky emër iu dha atyre që më parë quheshin Grekë (Γραικοί).

 13.

Guri i Rozetës – Çelësi për të deshifruar mbishkrimet egjiptiane

Guri i Rozetës është një gur i rrafshët granodioriti me mbishkrim, i gjetur në 1799, i mbishkruar me tre përkthime të një dekreti lëshuar në Memfis, Egjipt në vitin 196 pr.e.s gjatë dinastisë ptolemeike në emër të mbretit Ptolemeu V. Tekstet në fillim dhe në mes janë në gjuhën e lashtë egjiptiane duke përdorur, përkatësisht, shkrimin me hieroglife dhe atë popullor (demotik), ndërsa teksti poshtë është në gjuhën e lashtë greke. Meqënëse dekreti ka vetëm ndryshime të vogla midis tre versioneve (përkthimeve), Guri i Rozetës rezultoi të ishte çelësi për të deshifruar hieroglifet egjiptiane.
Guri, i skalitur në granodiorit të zi gjatë periudhës helenistike, fillimisht mendohet të ketë qënë ekspozuar brenda një tempulli, mundësisht pranë qytetit Sais. Ndoshta ishte lëvizur gjatë periudhës së hershme kristiane apo asaj mesjetare, dhe ishte përdorur përfundimisht si material ndërtimi në ndërtimin e Fort Julien-it pranë qytetit të Rashidit (Rozetës) në Deltën e Nilit. Ky gur u rizbulua aty në korrik të vitit 1799 nga një ushtar francez gjatë ekspeditës napoleonike ushtarake në Egjipt. Ishte teksti i parë dygjuhësor i lashtë egjiptian i rigjetur në kohët moderne, dhe ka shkaktuar interes të gjerë publik me potencialin për të deshifruar gjuhën e papërkthyer më parë të hieroglifeve. Kopje litografike dhe suvaje nisën të qarkullonin në muzeumet dhe te studiuesit europianë. Ndërkohë, trupat britanike mundën francezët në Egjipt në 1801, dhe guri origjinal u zotërua nga britanikët ku sot ndodhet në Londër i ekspozuar për publikun brenda një muzeumi,që prej vitit 1802, dhe është një nga objektet më të vizituara aty.
Studimi i dekretit nisi tashmë të zbatohej kur përkthimi i parë i plotë i tekstit grek u shfaq në 1803. Mirëpo, u deshën 20 vjet para se përkthimi i shkrimeve egjiptiane të prezantohej nga Jean-François Champollion në Paris në 1822; u desh një kohë e gjatë para se studiuesit të ishin në gjendje të lexonin mbishkrime dhe literaturë të hershme egjiptiane në mënyrë të sigurtë.
Dy kopje të tjera të të njëjtit dekret u zbuluan më vonë, si dhe shumë mbishkrime të ngjashme dygjuhësh apo tregjuhësh të njohura tashmë. Pra, Guri i Rozetës nuk është më unik, por ishte çelësi kryesor për të kuptuar sot literaturën dhe qytetërimin e lashtë egjiptian.