PLISI NUK ËSHTË SHQIPTAR, POR I BËRË I TILLË MË VONË
Plisi nuk është traditë e lashtë shqiptare, por është bërë i tillë pas pushtimit osman, ashtu si edhe feja myslimane. Osmanët kanë hyrë në Shqipëri fillimisht në vitin 1385 me ftesë të fisnikut shqiptar Karl Topia për të shtypur forcat e Balshajve në betejën e Savrës. Sanxhaku osman i Shqipërisë u vendos në vitin 1417 dhe kontrollonte pjesën më të madhe të Shqipërisë së mesme. Gjithsesi sundimi osman u konsolidua pas rënies së Shkodrës në 1479. Ndërsa plisi shqiptar i njohur me termin [pileus epiroticus] shfaqet jo më herët se në vitin 1585, në një fjalor latin, pra rreth 200 vjet pas ardhjes së osmanëve. Sqarojmë se me krijimin e Epirit të Ri nga romakët, i cili shtrihej nga Vlora (Llogaraja) deri në Kukës, shqiptarët janë quajtur edhe epirotë, përveçse albanë. Megjithatë fjalori nuk përshkruan formën e plisit, nëse bëhet fjalë për plisin e sotëm verior apo jugor ose tjetër lloj. Nga ana tjetër, Frang Bardhi, fjalën 'pileus' e përkthen thjesht kësulë.
Nuk ka asnjë provë të besueshme që kjo kësulë e bardhë prej shajaku është përdorur në trojet e sotme shqiptare para shekullit 16. Nuk ka asnjë pikturë, reliev, skulpturë, monedhë apo diçka tjetër të gjetur në vendin tonë që tregon perdorimin e plisit nga të parët tanë iliro-dardane. Jo vetëm në trojet shqiptare, por as në trojet ku banonin ilirët (nga Epiri deri ne Kroaci) nuk ka prova për këtë. Edhe nëse eshte gjetur ndonjë figurë e tille e hershme, kjo nuk do të thotë se është domosdosmerisht plis, por mund të jetë dhe helmetë bronzi me formë gjysmë-veze si imazhi më poshtë.
Helmeta formë-plisi ishte bërë prej bronzi në të njëjtën formë si plisi që, me sa duket, nganjeherë vishej nën helmetë për rehati, duke i dhënë kështu helmetës formë konike. Perdorimi i parë i helmetës formë-plisi ka ndodhur në Spartë rreth fund-shekullit V pr.e.s. Kjo formë helmete formë-plisi na paraqitet dhe në statuja vikinge.
Sipas të dhënave më të besueshme që na paraqiten ishin osmanët (turqit) nga Anadolli ata që na sollën plisin 'persian'. Turqit nuk kanë sjellë vetëm përpunimin e plisit (qeleshes), por bashkë me të edhe veshjet popullore të disa krahinave shqiptare, të përdorura edhe në zona të ndryshme ballkanike. Ata kanë imponuar shprehjet apo fjalët e shumta dialektore; objekte të ndryshme si: sofra, lahuta, çiftelia; ushqimet si: kafja turke, shërbeti, bakllavaja dhe hallva; të ulurit këmbëkryq, si dhe shume zakone të tjera që tashmë janë bërë traditë shqiptare (por që nuk ishin arbërore). Edhe modeli i musteqeve tek shqiptaret tradicional është tipik turk. Duke qënë se turqit (osmanët) na kanë lënë shumë gjëra, nuk ka si të bëjë përjashtim as plisi, i njohur nga shqiptarët dhe si qeleshe. Por, turqit vet, plisin bashkë me shumë elemente të tjera tradicionale i kanë të trashëguara nga Lindja e Mesme apo nga Perandoria Persiane. Kjo perandori në shkullin V pr.e.s ishte me e madhja e botës dhe territoret e saj perfshinin gjithë Lindjen e Mesme e Azinë e Vogël, qendra e saj ishte Irani i sotëm. Prandaj plisin e hasim në disa popuj, siç është Lorestani (zonë e Iranit), Kurdistani, Turqia, Iraku, Izraeli, etj.
Gjatë shekullit V pr.e.s Perandoria Persiane e ka shtrirë territorin e saj deri në zemër të Greqisë, sidomos në brigjet e Jonisë, e madje deri në Maqedoninë e lashtë, prandaj ndodh të gjejmë disa figura mitologjike greke me plis, por dhe këto jane shume të pakta: Odiseu, Hefesti, Kastori, Poluksi dhe Helena (e Trojës). Megjithatë, këta tre te fundit nuk kane plis, por 'kësula' e tyre interpretohet si plis gabimisht. Këtë na e shpjegon miti i saj:
Sipas mitologjisë, Zeusi e shndërroi veten në një mjellmë dhe joshi bukuroshen me emrin Leda (e cila ishte njeri, jo hyjneshë). Nga bashkimi i tyre, Leda prodhoi dy vezë mjellme. Nga njëra vezë dolën një vëlla e motër hyjnorë, Poluksi dhe Helena, ndërsa nga tjetra një vëlla e motër njerëzorë, Kastori dhe Klitemnestra, të cilët paraqiten shpesh me gjysëm-lëvozhgën e vezës nga e cila dolën.
Pra “kësula” e tyre nuk ka asgjë të bëjë me plisin shqiptar, por thjesht tregon se të tre këta duke pasur nje levozhgë veze mbi kokë, rrjedhin nga të njëjtët prindër, ku njëri prej tyre ishte mjellmë. Këtë teori e mbeshtesin autorët e fjalorit “Greek-English Lexicon”, Henry George Liddell dhe Robert Scot.
Plisi tek perenditë e tjera si Odiseu (i njohur nga romaket si Uliksi), dhe Hefesti (i njohur nga romaket si Vullkani), mund të jetë ndikuar nga veshjet persiane, meqenëse Perandoria Persiane ka zaptuar për një kohë të mirë dhe shumë territore greke, por dhe shumë grekë mund ta kenë pasur origjinën prej prej andej. Tregtia me persianët ka bëre gjithashtu punën e vet. Vendet fqinjë kanë marrë dhe dhënë nga njera-tjetra. Megjithëse në statujat apo pikturat e ndryshme Odiseu dhe Hefesti, apo ndonjë tjetër paraqiten me “plis”, kush na garanton për përbërjen e këtyre kësulave nëse ato janë prej shajaku (leshit) apo prej ndonjë materiali tjeter? Në statuja dhe piktura është e vështirë të dallohet përberja e një materiali. Ka shumë edhe helmeta bronzi të ngjashme me plis, por helmeta është tjeter gjë, ndërsa plisi ynë sot është ajo që quhet qeleshe dhe bëhet prej leshi. Nuk duhet harruar se disa kësula apo helmeta, ose objekte të tjera në veshje, janë thjesht edhe për të dalluar një personazh nga një tjetër, prandaj nuk do të thotë se ata mbanin me siguri kësula të tilla.
Theksojmë se nuk ka asnjë personazh të njohur historik të lashtësisë, grek, ilir, apo romak që paraqitet me plis nëpër statuja antike, relieve apo piktura. Te vetmit janë vetëm këto pak ‘perëndi greke’ apo disa personazhe nga Iliada e Osideja. Këto personazhe mitologjike për herë të parë janë përshkruar nga Homeri, i cili ka jetuar në Anadoll dhe është normale që ai t’i ketë paraqitur ato me veshjet e vendit të tij, të imponuara nga perset. Mirëpo statujat e gjetura me plis me këto katër figura mitologjike jane gjetur kryesisht në Itali dhe ruhen në muzeumet e Vatikanit, Romës, etj. Skulptorët romakë mund të jenë frymëzuar nga figurat e gjetura nëpër vazot greke, por vazot tregojnë formën e helmetës apo kësulës, por jo përbërjen e saj.
Sipas 'nacionalistëve' të sotëm (asnjë anëtar akademie), fjala "plis", apo ajo latine "pileus", rrjedh nga gjuha shqipe (pi= prej, leus = lesh), pra me kuptimin “prej leshi”. Ajo që ata nuk kuptojnë është se mbaresa “–eus” është e zakonshme te shume emra në latinisht, dhe është thjesht një mbaresë për të treguar gjinine mashkullore tek emrat latinë, pra s’ka aspak lidhje me fjalen “lesh”. Këtë mbaresë e gjejmë te shumë emra të latinizuar si: Odysseus, Mateus, Euristeus, Prometheus etj. Por duke qenë se shumica prej ketyre “studiuesve” nuk janë specializuar për gjuhësi nuk dallojnë dot mbaresat apo prapashtesat nga rrënja. Shqiptarët në të shumtën e rasteve, para shekullit XX, këtë kesulë të bardhë e kanë quajtur më shumë qeleshe apo kësulë e bardhë prej leshi (shajaku) më shumë sesa plis. Termi plis është përhapur kohët e fundit nga kosovarët më shumë, për propagandat e tyre nacionaliste. Sa për dijeni, fjala plis rrjedh nga një fjalë e vjetër e latinishtes e cila ka brenda fjalën italiane ‘peli’ që shqip ka kuptimin “qime (lesh)”, prej kësaj rrjedh dhe fjala capelli, pra flokët (cap+peli = leshi i kokës). Ndërkohë që edhe fjala 'qeleshe', sipas fjalorit etimologjik të Akademisë së Shkencave, ka origjinë osmane. Kjo ka si referencë dy njohës të mirë të orientalizmit. Grekët këtë kësulë e njohin me termin pilos.
A ishte apo nuk ishte kjo kësulë pjesë e grekëve të lashtë apo ilirëve këtë nuk e përmend asnjë autor antik, por janë vetëm autorë mesjetarë e modernë që kanë dhënë mendime për këtë. Megjithatë nëse ka qënë pjesë e lashtësisë, kjo ka ndodhur ndër shumë popuj dhe nuk ka pasur ndonjë rëndësi apo simbolizëm të veçantë, por thjesht ka qënë një mjet i zakonshëm jetese, njësoj si çorapet e leshta.
Në Shqiperinë e kohës osmane, me sa duket, kësula e bardhë (plisi) përdorej më shumë nga shtresat e varfra të shoqërisë, ndërsa kësula e kuqe (që duket e zezë nga fotot pa ngjyra), apo fezi turk, te cilin e mbanin shumë shqiptare, ishte për njerëzit e ngritur. këtë të fundit e kanë mbajtur intelektualë apo prijës si Ismail Qemali, Pashko Vasa, kapedani i Mirditës (Preng Bib Doda), pashallarët, bejlerët, etj. Kjo kësulë e quajtur fez ka qënë e pranishme deri ne fund të periudhës së mbretit Zog. Ishte regjimi komunist ai që e eleminoi nga përdorimi. Pra sipas këtyre të dhënave plisi i bardhë rezulton vetem te shtresa më e ulët, që do të thotë se mbajtja e kësaj kesule na bën popull inferior dhe të prapambetur, barij delesh qe s’dinë të përpunojnë gjë tjetër përveç leshit të deles. Madje çorapet me lesh delesh janë edhe sot në shoqerinë shqiptare, dhe kjo ndodh tek familjet e varfra me shumë.
Plisi shqiptar e paraqesim në dy forma: gjysmë-veze, por dhe formë të shtypur. Plisi në formë gjysmë-veze është perhapur më shumë sot si formë identifikuese e shqiptarëve imponuar nga nacionalistët, por përdorim të shpeshtë në Shqiperi ka pasur plisi i shtypur i bardhë dhe i zi. Madje dhe mirditorët e perdornin shpesh (shikoni foton lart, "Burra te Mirdites"), për të mos thënë se plisi i shtypur mbahej me shumë nga myslimanet si imponim turk. Plisi gjysmë-sferik është mbajtur me shumë në Kosovë dhe janë pikërisht nacionalistët kosovare qe e kanë përhapur sot si simbol kombëtar shqiptar. Pjesa tjetër e Shqiperisë mbante lloje të ndryshme kësulash.
Figurat më të hershme shqiptare të paraqitur në piktura, dokumente etj, janë arvanitasit, arbëreshët dhe vet Skenderbeu, por asnjëri prej tyre nuk paraqitet me plisin e bardhë. Ali Pashë Tepelena gjjithashtu nuk paraqitet kurrë me plis, por as mbretërit ilirë. Arvanitasit paraqiten me fustanella dhe me kesulë të kuqe në kokë. Ndërsa Skenderbeu në pikturën më të hershme , përveçse me përkrenare, paraqitet me një lloj kësule të kuqe, të ngjashme me arvanitasit. Paraqitja e Skenderbeut me plis në film nuk mbeshtetet në asnjë dokument, por vetëm ne hamendesime, po ashtu edhe figura e Lekë Dukagjinit te kanuni i tij.
Dhe vet mirditorët apo malesorët e tjerë katolikë, që mbahen sikur nuk janë ndikuar nga turqit, kanë përvetësuar zakonet e hershme osmane, fjalet turke, objekte me origjine osmane, etj. Ata kane ruajtur vetëm fenë e krishterë, emrat dhe disa nga ritualet, ndërsa gjithçka tjetër e kanë me origjine turke ashtu si pjesa tjetër e shqiptarëve. Kafja turke, ashtu si plisi, është tashmë traditë e hershme mirditore. Kur vijnë miq mirditorët apo malësoret i mirëpresin me fjalën “bujrum” (fjale turke). Sofra, që është bërë traditë e hershme mirditore prej shekujsh është fjale turke dhe traditë osmane, çiftelia, lahuta dhe sharkia po ashtu; qilimat dhe qendisjet e ndryshme; dasmat me shume krushq dhe këngët e dasmave: ‘Sa bukur na ka dalë nusja, mashallah, mashallah” është një nga frazat e këngës me të përdorur në Mirditë në raste dasme.
Mbulesa e nuseve mirditore e quajtur ‘duvak’ nga turqishtja përkthehet vello. Këto veshje turqit i sollën nga Anadolli apo Lindja e Mesme ne Shqipëri dhe në Bosnje (sepse dhe atje gjendet një veshje e tillë tek të krishterët boshnjakë, siç janë dhe mirditorët të krishterë). Mirditorët u ndanë në 12 bajrake. Fjala “bajrak” eshte fjale turke, qe ka kuptimin “flamur”, pra bajraktar do te thote “flamurtar”.
Duvaku dhe stringlat shihen shpesh në filmat e hershem turk (veçanërisht te filmi i Ertugrulit), po ashtu edhe plisi apo kësula me çallmë .Meqë ra fjala te çallma (një shami e mbeshtjellë përreth kësules), ajo paraqitet shumë në fotografitë dhe pikturat më të hershme shqiptare me plisin e bardhë, njësoj si tek turqit. Shqiptarët mbajnë edhe një qemer (tip ushkuri) përreth brezit, njësoj si turqit.
Pra, plisi 'shqiptar' shoqërohet me çallma , ndërsa kjo nuk paraqitet në asnjë vend në figurat e lashta greko-romake të permendura më lart. Bie fjala, nëse plisi na qenka traditë e hershme iliro-shqiptare, ateherë pse shqiptarët e shekullit 18-19 e shoqërojnë atë me çallmen turke? Kjo do të thotë që të dyja janë imponim turk. Çallma eshte eleminuar vetëm kohët e fundit. Plis rrethuar me çallmë gjejmë edhe sot në fisin Barak të provincës Gaziantep të Turqisë (në kufi me Sirinë), ku ka dhe shumë kurdë.
Jo shumë larg nga provinca Gaziantep, pranë varrit te mbretit Antiok , pranë një mali të quajtur Nemrut, janë gjetur disa statuja të hershme që mbajnë kësula të gjata formë plisi. Njëra mendohet se është koka e një perendie vendase të barazvlefshme me Zeusin. Kjo provincë është zonë e Kurdistanit, ku dhe sot gjejmë kësula të tilla tek banorët e këtij vendi.
Një kësulë e ngjashme me plisin është dhe Pileolusi, kësula e papës dhe klerikëve të tjerë të krishterë. Kjo kësulë u shfaq kryesisht gjatë Rilindjes (shekujt 14-17), veçanërisht në Itali. Kësula klerike e njohur në italisht si ‘zucchetto’ mbahet edhe sot nga papa i Vatikanit, mirëpo ajo nuk ka pasur domosdomerisht ngjyrë të bardhë gjatë historisë, por dhe të kuqe, etj. Kjo kësulë e ka origjinën nga një lloj kapeleje e quajtur ‘beret’, e cila përdorej për të mbajtur ngrohtë kokën e klerikëve. Kësula e papës përbëhet zakonisht nga mëndafshi ose nga poliesteri. Sipas këtij përshkrimi kësula e papës, pra, nuk ka lidhje me plisin e sotëm shqiptar.
Në Romen e lashtë plisi i bardhë lidhej veçanërisht me çlirimin e njerëzve nga skllavëria. Skllevërit, pasi fitonin lirinë, e vinin atë në vend të flokëve, pasi ata zakonisht qetheshin tullac. Kjo monedhë romake, i përket kohës pas Jul Çezarit. Mbishkrimi EID-MAR ka kuptimin “Idet e Marsit”, pra datën 15 mars kur u vra Jul Çezari me ato thikat në imazh. Ndërsa plisi në mes përfaqëson çlirimin nga tirania e tij.
Gjatë shekujve 18 dhe 19 ai u ngatërrua me kësulen frigjiane (një kësulë e ngjashme formë-koni por me maje më të butë dhe të përkulur përpara). Në festën e Saturnalisë, tek romakët, plisi vishej nga kushdo, përfshirë dhe skllevërit, por me ngjyra të ndryshme. Kësula frigjiane përdorej më shumë në Europën lindore dhe në Anadoll, duke përfshirë Frigjinë, Dacinë, dhe Ballkanin. Në Europën moderne ajo do të nënkuptonte çlirimin dhe kërkimin e lirisë duke u ngatërruar kështu me plisin i cili simbolizonte lirinë e skllevërve në Romën e lashtë. Sipas kësaj, kësula frigjiane quhet nganjëherë kësula e lirisë; ne paraqitjet artistike ajo nenkupton çlirimin dhe kerkimin e lirise.
Plisi na paraqitet edhe në këtë statujë të Ertugrulit të vogël, babait te Osmanit (themeluesit të Perandorise Osmane), i cili është në prehrin e nënës së tij. Kjo pamje i përket shekullit 13, kur osmanët nuk kishin akoma asnjë lidhje me shqiptarët. Madje dhe duvaku që mban e ëma e Ertugrulit ngjan me veshjet tradicionale të grave mirditore. Këto elemente paraqiten edhe në filmin e tij “Ertugrul”. Disa fise osmane paraqiten në film me plisat që sot mbajnë shqiptarët shoqëruar me çallmat përreth. Plisin vërtetë na e sollen osmanët nga Anadolli, dhe fakti që sot nuk shihet në popujt e asaj zonë, nuk do të thotë qe s'ka qënë i pranishëm më përpara. Edhe Jezu Krishti thuhet se lindi ne Izrael, mirëpo qendra me e madhe e adhurimit të tij është Vatikani. Edhe xhinset i kanë shpikur amerikanët, por sot përdoren më shumë në Europë.
Një statujë tjetër me ‘plis’ është dhe ajo e dijetarit iranian të shekullit 11, Omar Khayyá, si dhe relieve të tjera që ndodhen në Iran. Kemi gjithashtu një imazh të Moisiut (profetit) i cili paraqitet me një kesulë të tillë.
Pra, deri tani pamë që plisi ka forma të ndryshme, ka kuptime të ndryshme, përbehet nga materiale të ndryshme dhe mbahej nga popuj të ndryshëm, dhe s’ka lidhje me origjinen ilire më shumë sesa atë persiane të Anadollit. Ilirët në asnjë vend nuk përshkruhen me plisa në dokumentet e hershme greko-romake, dhe nuk është gjetur asnjë statujë, reliev apo pikturë e hershme në Shqipëri me këtë figurë.
Arsyeja se pse shqiptarët e kanë ruajtur plisin si traditë është se ata mendojnë që ajo është shqiptare, por edhe për nevojë. Duke qënë historikisht analfabet dhe të pashkolluar, ata nuk e dinin origjinën e keëtyre traditave dhe veshjeve. Ashtu siç kanë ruajtur dhe gjëra të tjera turke si bakllavaja, kafja, besimin mysliman etj, po në të njëjtën mënyrë është ruajtur dhe plisi i bardhë (qeleshja). Shqiptarët e lenë të prapambetur në historinë e tyre nuk kanë pasur as kushte për të prodhuar diçka të re në jetën e tyre. Shqiptarët kanë mbetur me të njëjtin stil jetese për 500 vjet me radhë për shkak të pushtimit të gjatë osman. Dhe 500 vjet nuk janë pak për të përvetësuar një traditë, një zakon që tashmë është bërë i yni.
Siç e thamë dhe më lart, turqit jo vetëm na kanë lënë disa nga veshjet popullore, por dhe shumë fjalë të tyre. Pothuajse të gjitha fjalët shqipe që fillojnë apo kanë në brendësi shkronjat (tingujt) Ç dhe XH janë me origjine turke. Ndër to mund të përmendim: Ç = çantë, çezme, çehre, çarçaf, çaj, çakall, çakmak ,çadër, çati, çel, çelik, çengel, çerek, çiban, çibuk, çiflig, çift, çifteli, çimento, çizme,çoban,çorap, çorbe, çekiç, reçel, etj,. XH = xham - oxhak - xhezve - xhevahir - xhami - xhaxha - xhakete - xhelat - xhep - xhind - xhuxh - borxh - panxhar - penxhere - xhandar - gonxhe - hoxhe - xhenet – axhë, etj.
Të gjitha këto fjalë i gjen në fjalorin e turqishtes. Shkronjat Xh dhe Ç janë shumë të theksuara në të folurën e përditshme të turqve. Kjo bie shumë në sy, njësoj siç bie në sy tingulli ZH te francezët, dhe përdorimi i shpeshtë i shkronjës S te grekët dhe spanjollët. Përveç kësaj, prapashtesat –çi apo –xhi që u vihen kryesisht disa emrave që tregojnë zanat apo mbiemrave të panyjshëm janë tipike me origjinë osmane (turke), si për shembull tek fjalët rrëmujaxhi, drogaxhi, batakçi, jabanxhi etj. Kemi disa zanate apo profesione në turqisht me këto prapashtesa: Këngëtar = sharkixhi; Këpucar = kunduraxhi; Pastrues =temizlejixhi; Furrtar = firinxhi; Shitës =satixhi; Zdrukthtar =dogramaxhi; Folës = konushmaxhi; Lajmëtar =haberxhi; Përkthyes = çeverixhi; Historian = tarihçi; orëndreqës=Saatçi etj. Të vjen për të qeshur që historiani i madh Arif Mati, i cili nuk ia ka idenë fare shkencës së gjuhësisë, merr përsipër të na shpjegojë fjalën ‘Pellazgë’ e shumë si kjo. Në librat e tij ai na thotë se emri ‘Pellasgoi’ ka kuptimin shqip “shpellagji” (Shpellaxhi). Pra ai nuk ia ka idenë se prapashtesa –xhi ka origjinë osmane, siç bëra në dukje më sipër. Me interpretime të tilla jo profesionale (shpesh herë qesharake), jo vetëm ky, por janë shumë “studiues” që kanë shkruar libra.
Me poshtë keni një foto dhe dy video qe paraqet banorët e sotëm të Lorestanit iranian me plis në kokë dhe me lahutë (edhe këta kanë të drejtë të pretendojnë se janë pasardhës të Odiseut). Pra duket që plisi e ka origjinën nga Lindja e Mesme, ku me vonë është shfaqur në Anadoll e më pas ne Ballkan, kryesisht në Shqiperi.
HËNA SONTE: 
