Zeus-Jupiteri në Perandorinë Romake

Në kohët shumë të hershme antike, ishte Marsi ai që kryesonte në pantenonin romak. Muaji i parë i romakëve mbante emrin e tij. Më vonë treshja e re Jupiteri, Juno (bashkëshortja e Jupiterit), dhe Minerva (e bija e Jupiterit) morën kontrollin: të tre ndanin sëbashku tempullin Kapitolin, le të themi, secili me apartamentin (cella) e tij. Kjo treshe kapitoline u bë njëfarë simboli i Romës, dhe, në bazat e mëdha perandorake në Afrikë të shekullit të dytë dhe të tretë të erës sonë, tempujt e tyre dominonin pamjen, ashtu si në Thugga ( ku tempulli daton që prej viteve 166-67, ndërtuar me gur gëlqeror vendi, me një sallon të përsosur korinthian) apo Thuburbo Maius (ku në vitin 168 e.s. vendasit dhe romakët u bashkuan për themelimin e tij), apo Timgad, ose Lambaesis. Jupiteri ishte më i larti, dhe titulli i tij më i njohur ishte Jupiter Optimus Maximus, Më i Miri dhe Më i Madhi: aq i njohur saqë në çdo kohë nevojiteshin vetëm shkronjat inicialt IOM (Iupiter Optimus Maximus). Më vonë, veçanërisht pas kontakteve me Lindjen, ai shfaqet si Summus Exsuperantissimus, Më i Larti dhe Më Supremi (latinishtja është një neologjizëm ekuivalent). Në Spanjë, Daki dhe Panoni Jupiteri nderohej mbi gjithë të tjerët; ai është më i Larti dhe më i Shkëlqyeri, më Supremi, drejtuesi i jetës së perëndive dhe njerëzve, gjyqtari i fatit; një formulë e zakonshme është ‘Jupiterit më të mirit dhe më të madhit dhe perëndive të tjera të pavdekshme’.

Kur kultura greke u përhap në epokën helenistike ishte e natyrshme të gjeje Zeusin (Jupiterin) të identifikuar me shumë perëndi supreme vendase. Ato mund të mos kenë qënë gjithnjë perëndi-qielli (ashtu si Zeusi); ato ishin shpesh perëndi-dielli; Dielli është më pranë njeriut sesa qielli, dhe kjo ndihmon në “diellizimin (solarizimin)” e perëndisë-qiell. Kështuqë tashmë Herodoti mund ta identifikojë Zeusin me perëndinë supreme egjiptiane Amen-Ra. Në Siri Zeusi njësohej me perëndinë vendase Ba’al; në Baalbek me Hadadin, bashkëshortin e Atagatis, në Dolike (Doliche) me perëndinë e vjetër supreme të hititëve që kishte mbijetuar në atë skutë të errët. Këtu kemi pamjet e tij më të përhapura nën Perandorinë Romake. Jupiter Heliopolitanus (i Heliopolit sirian) gjendet në Athinë, Panoni, Venetia, Puteoli, Romë, Gali dhe Britani, dhe Jupiter Dolikenus shtrihej dhe më gjerë. Filo i Biblusit e bën të qartë identifikimin e tij me Ba’al-shamin, Zotin e Qiellit gjetur kudo në Feniki dhe Siri. Në Baalbek (Heliopolis) gjashtë kolonat e tempullit të Zeusit qëndrojnë akoma madhështore; në fillim ishin nëntëmbëdhjetë në anësore dhe dhjetë në çdo skaj; ato janë rreth 65 fut të larta, dhe platforma mbi të cilën ato mbështeten vetëdrejtohet nga një shkallë e gjerë hapash, me masë rreth nga 172 në 302 fut. Të dhënat letrare na tregojnë që ndërtesa daton që prej sundimit të Antoninus Pius, por ndoshta ishte më herët; mund të shihet në monedhat toto të shekullit të tretë. Në shekullin pasues Makrobi na ka lënë një të dhënë të famës së tij. Statuja ishte e artë, pa mjekër, me një kamzhik në njërën dorë, dhe një vetëtimë dhe kallinjtë e misrit në tjetrën: një përzierje interesante elementeve fetare. Sa për Jupiter Dolikenusin, ai kishte dy faltore në Romë, një në Esquiline, i cili u zgjerua nën sundimin e Komodusit nga D. Junius Pacatus, dhe zbukuruar dhe zgjeruar akoma nga një grup ushtarësh me 1 gusht 191, tjetri në Aventine, i cili mbijetoi mirë deri në shekullin e katërt. Ekziston një mbishkrim i rëndësishëm që ka mbijetuar dhe që lidhet me këtë të fundit. Perëndia përshkruhet si “Jupiteri, më i Miri dhe më i madhi, Dolikenus, i Përjetshmi” dhe ai urdhëron një dedikim për ‘mbrojtësin e tërë qiellit, hyjninë që është mbi të tjerët, siguruesin e pamposhtur’. Ka një lloj personaliteti të ndarë, por ka një lidhje me qiellin dhe Diellin. Në disa vende Dolikenus dhe Heliopolitanus gjenden sëbashku ose identifikohen me njëri-tjetrin. Jupiter Dolikenus u përhap nga ushtarët. Është për t’u habitur që shumë faltore nuk janë identifikuar. Ishte padyshim një faltore e rëndësishme në Corbridge, ku mbetjet e një pedimenti, frizash dhe metopesh, si dhe një statujë dhe një altar na çojnë tek një tempull (faltore) i ndërlikuar. Shumë nga monumentet në Britani vijnë nga zona e Murit të Adrianit; por ne mund të shtojmë prova që sugjerojnë një faltore në Ribchester, një mbishkrim (tashmë i humbur) ishte gjetur në Caerleon, ekzsiton një kokë e shkëlqyer bronzi në Cirencester, dhe disa copa (fragmente) që lidhen me kultin shfaqeshin në Murin Antonin. Shumica prej këtyre mbetjeve mund të datojnë me siguri nga pjesa e parë e shekullit të tretë, kur kulti ishte në kulmin e tij. Gjetiu objektet më interesante të kultit janë pjatat prej bronzi në formë trekëndore; dikush dyshon që janë gjetur në grup prej tre pajisjesh sëbashku në një piramidë, e cila mund të simbolizojë malin; ato janë të mbuluara me figura relievi. Një stemë (simbol) e çuditshme që shfaqet në këto pjata (tabaka) është zambaku; edhe ky lidhet gjithashtu me Zeusin nga studiuesit bizantinë, dhe duhet të jetë një simbol pjellorie që lidhet me pllenimin e tokës nga perëndia-qiell. Pamja normale e perëndisë, qoftë në pjata apo në statujëza, ulur galiç, muskuloz, me mjekër, me sëpatën e dyfishtë në njërën dorë dhe vetëtimën në tjetrën.

SARAPIS

Një tjetër shembull i rëndësishëm i solarizimit të Zeus-Jupiterit shihet në kultin e Sarapisit apo Serapisit. Sarapis është një shembull i rrallë (i çuditshëm) i një perëndie të krijuar artificialisht. Ai e ka origjinën në Memfis Egjipt në faltoren ku varroseshin demat e ngordhur Apis. Shpirti i cili u jepte jetë atyre u bashkua me Osirin për të krijuar Osorapisin. Ptolemeu I, duke kërkuar për një koncept të ri fetar për të shkuar me fuqinë (pushtetin) e tij, krijoi nga ky figurën e Sarapisit, dhe importoi nga Sinopa në Euxine një statujë kolosale: mund të ketë përfaqësuar një perëndi-dielli apo perëndi-qielli. Kulti u bë i njohur dhe fitoi popullaritet të madh në botën greke. Sarapis paraqitej me qetësinë me mjekër të Zeusit, dhe nderohej si Zeus Sarapis apo Zeus Helios Sarapis. Ai fitoi karakteristika të tjera; ashtu si Asklepi (dhe në disa lidhje, Zeusi) ai ishte një perëndi shërues; ashtu si Osiris apo Hadi, një perëndi të vdekurish. Për ndjekësit e tij ai prirej të përjashtonte perënditë e tjera, dhe thirrja e tyre triumfuese ‘Një Zeus Serapis’ ka ardhur tek ne nëpërmjet shumë mbishkrimeve. Kishte vende në tempull ku adhuruesit mund të uleshin e të sodisnin statujën e kultit në meditim adhurues. Këtu ku hyjnitë aleksandrine adhuroheshin si një grup, Sarapis ishte më i larti, ndonëse në botën romake popullariteti personal i Isisit prirej ta shtynte atë në hije.

Mosbesimi politik i Egjiptit në fund të Republikës dhe gjatë Perandorisë së hershme kontrollonte për njëfarë kohe presionin e perëndive egjiptiane në vetë Romën. Është e mundur që ky fakt real nxiti përhapjen e kultit gjetiu – përmes portit të madh dhe tregtive, nga Aquileia në tokën e Danubit, nga Kartagjena në Afrikë, nga bregu francez deri në Ron, në Provence dhe së fundi në Europën veri-perëndimore dhe Britani. Provoni të merrni dy shembuj, tempullin në York për perëndinë e shenjtë Serapis dedikuar nga Claudius Hieronymianus i Legjionit të Gjashtë, dhe kokën e shkëlqyer të perëndisë nga Mithraeumi Walbrook. Në Romë vetë Kaligula ndryshoi politikën e paraardhësve të tij, dhe Flaviani, Antonini dhe dinastitë Severane në mënyrë të njëjtë ishin të ngrohtë në mbështetjen e tyre të kultit, apologjeti Minucius Felix, në shkrimet e shekullit të dytë apo të tretë, shpjegon që kulti egjiptian është adoptuar plotësisht nga romakët. Shohim paraqitje rastësore të fuqisë së tij. Për shembull, Aelius Aristides na tregon që nën sundimin Antonin kishte dyzet e dy tempuj të Sarapisit në Egjipt. Diogjen (Diogenes) Laertius shënon që himni për Sarapisin shkruar nga Demetriusi i Falerumit këndohej akoma në ditën e tij; Diogjeni padyshim i mori këto fjalët e fundit nga burimi i tij, Didymus, por ai mendonte se ato ishin ende të vërteta. Përsëri, Juliani përmend duke miratuar identifikimin absolut Zeus Helios Sarapis, dhe e konsideron Sarapisin si një perëndi të mirë dhe miqësor,  i cili i çliron shpirtrat nga ‘të bërit’ dhe nuk i ndeshkon ato. Kulti mbijetoi deri në fund të shekullit të katërt. Pastaj Theofili, patriarku kristian i Aleksandrisë, i ra me sëpatë statujës-kult dhe e drejtoi zjarrin e madh nga tempulli i perëndisë; ne e shohim atë në një ilustrim dorëshkrimi që shtypet në faltore, dhe Rufinus ka deklaruar që ka shkurtuar ‘krejt kokën e idhujtarisë’. Fraza tregon pushtetin e vazhdueshëm të Atit-Qiellor në paraqitjen e ti si Sarapis.

Qytetet e Azisë

Një shikim i shpejtë në njërin nga dy qytetet e Azisë do të tregojë se si Zeus-Jupiteri mbante pozicionin e tij mbizotërues. Laodicea, për shembull, quhej në të vërtetë Diospolis, qyteti i Zeusit: thuhej se qyteti ishte themeluar ‘me anë të zbulimit nga Zeusi caktuar përmes Hermesit’. Një nga titujt e kultit të tij ishte Aseis-i sirian, ‘i plotfuqishmi’. E shohim atë në monedha si një perëndi-atë, apo në statujën-tempull, që qëndron në këmbë me një skeptër në dorën e tij të majtë dhe një shqiponjë që rri në dorën e djathtë të tij. Në Colossae, Zeusi i Laodikeas ishte perëndia më i rëndësishëm. Në Magnesia-on-the-Maeander, ku Nëna-Tokë ishte dominuese nën emrin e Artemisës, zona e Zeus Sosipolit prekte tempullin e saj; ai kishte festën e vet, dhe priftëresha e Artemisës merrte pjesë në të. Në Tarsus perëndia i madh ishte Ba’al-Tarz; te persianët ai ishte Ahura-Mazda, te grekët Zeusi, te romakët Jupiteri. Ne e shohim atë të ulur apo duke duke qëndruar në këmbë, me një skeptër në njërën dorë dhe kallirin e grurit dhe hardhinë në tjetrën. Në qytetin kozmopolitan të Antiokut-në-Oront, ku Apolloni kishte një nga faltoret e tij të famshme, Zeusi ishte në njëfarë mënyre më i rëndësishëm. Ekzistonte një statujë e famshme  e Zeusit të Vetëtimës; një tempull që Tiberi e restauroi (këtu perëndia dukej si Jupiter Kapitolinos, një pamje në të cilën ai kishte lojra edhe në qendrën e Apollonit në Dafni); dhe faltoret (siç e kemi vënë re) në malet vendase, Kasion dhe Silpion, një shenjë e sigurtë e perëndisë-qiell. Pas tërmetit të vitit 115, Poseidoni, perëndia i tërmeteve, nuk u mor parasysh, dhe një tempull iu ndërtua Zeusit Shpëtimtar. Një tempull i Zeus Olimpius fundit të shekullit të dytë, dhe nga fundi i shekullit të tretë një kult i ri i Zeus Filius, perëndisë së miqësisë, u themelua nga një femohues kristian me emrin Theoteknus. Qyteti i Trallesit e kishte Zeusin si perëndinë më të madhe; qyteti njëkohësisht quhej Dia. Dekretet e zyrtarëve ishin vendosur në faltoren e tij. Titulli i tij kryesor i kultit ishte Larasius, me sa duket emri vendas i perëndisë-qiell. Ekzistonte një festë, Olimpia.Tralles ishte një nga qytetet që pretendonte lindjen e Zeusit; edhe këtu qielli zbriste si shi fekondues në tokë, dhe monedhat mbanin mbishkrimin ‘martesa e Ios’. Ekzistonte një tempull-prostitucioni, dhe kemi dy dedikime nga femrat që përjetonin bashkim mistik me Zeusin, një me emrin latin Aurelia Aemilia. Kulti pjesërisht ishte romanizuar; mbishkrimi i zakonshëm ‘Perëndisë Zeus’ është në një greqishte të pazakonshme por në një latinishte normale. Kemi përmendur tashmë altarin e madh që zotëronte Pergamonin. Në Damask tempulli i Jupiter Damaskenit ishte më i rëndësishmi nga të gjithë tempujt e Sirisë, duke qënë pak i shkurtër prej 1000 fut në gjatësi; faltorja kishte një podium të larmishm, që u inkorporua më vonë në një kishë të krishterë, dhe përsëri në një nga xhamitë më të vjetra dhe më të bukura në botë. Në Samaria-Sebaste të vetmet hyjni që njohim të jenë adhuruar nga romakët ishte perandori, Jupiter Kapitolinus dhe Kore. Në Ptolemais tempulli i madh ishte një tempull grek i Zeusit; në Tyre mbishkrimi qendror ishte ai i Zeusit dhe Europës. Është e panevojshme të vazhdojmë listën: provat janë të qarta.

Një nga monumentet  e mëdha të fuqisë së Atit-Qiell është komplimenti që i është dhënë në Lojrat Olimpike nga Dio i Prusas (shkrimtar grek 40-115), ‘gojë-arti’, në vitin 97 e.s. Në praninë e statujës së Fidias (skulptor grek) të Zeusit, Dio zgjedh të mbajë fjalim me natyrë hyjnore. Pas një prologu (hyrje) të gjatë hallakatjesh të organizuara ai përmend Hesiodin në thirrjen e Muzës për t’i kënduar Zeusit, dhe ai u kthehet perëndive, dhe veçanërisht sunduesit të universit. Njohuria për Zotin është e lindur në të gjitha qëniet e arsyeshme, dhe fuqia e tij rrjedh nga e vërteta e tij. Përveç kësaj ka një forcë tradite, e ngjashme në literaturë dhe ligje. Rezultati është një qëndrim birnor ndaj të parit, prind i pavdekshëm i racës njerëzore, të cilin grekë e quajnë ‘Zeusi i stërgjyshërve’. Por tek poetët dhe ligjvënësit duhet të shtohet fuqia shpjeguese e artistëve dhe filozofëve. Dio sugjeron tashmë një fjalim miklues të Fidiasit i cili përfundon me pyetjen nëse Zoti është portretizuar as sa duhet në formën njerëzore, dhe i jep Fidiasit një përgjigje të plotë dhe elokuente. Skulptori e pranon paaftësinë e tij për të paraqitur inteligjencë; ai kështu duhet të tërhiqet në trupin njerëzor si enë dhe simbol i inteligjencës përbrenda; ne jemi si fëmijët që qajnë natën, që nuk flasin asnjë gjuhë veçse bërtasin; gjithsesi antropomorfizmi vjen nga Homeri dhe është shenjtëruar nga tradita. Ai më pas merr disa tituj-kulti të Zeusit, Atë dhe Mbret, Mbrojtës i qyteteve, Zot i Miqësisë, Zot i Shoqërisë, Zot i Lutësve, Zot i Mikpritjes, Zmadhues, dhe të tjerë, dhe pretendon t’i ketë paraqitur ata aq sa ka mundësi njeriu. Sidoqoftë zoti i madh i natyrës i cili dërgon shi, breshër dhe dëborë, ylbere dhe meteorite, që drejton fatet e luftës, dhe peshon fatin e njerëzve në peshore, që trondit universin me një lëvizje të vetullës së tij, ai nuk mund të portretizohet nga arti. Dio le disa gjëra pa thënë, qëllimisht. Ne mund të zgjedhim katër pika në analizën e tij. Së pari, çdo bazohet në njohurinë tonë të lindur për Zotin; për të çdo gjë tjetër është dytësore. Së dyti, Dio beson qartë në një zot suprem, të cilin ai e quan Zeus, duke pranuar që ai paraqitet me emra të tjerë tjetërkund. Së treti, ai pranon forcën e zakonit (traditës) dhe e përzien sëbashku në pikturën e tij të zotit suprem. Përfundimisht ai le të kuptohet që ndonëse arti mund të na çojë drejt Zotit, vetëm filozofia është ajo që mund ta njohë Zotin.

Stoikët ndihmojnë të ushqejmë (kujdesemi për) pozicionin e lartë të Zeusit, sepse ky ishte një, dhe ndoshta më i zakonshmi, i emrave të tyre për Zotin, dhe nga himni i famshëm i Kleanthit përtej kësaj ishte emri i cili goditi një fije në zemrat e besimtarëve. Tertulliani e pranonte që Stoiku Logosi i vetëm, Arsyeja në rrënjën e gjërave, ishte mendja e Jupiterit. Plutarku, gjithashtu, kritik pasi është i teologjisë stoike në njëfarë mënyre, nuk dyshon për përkushtimin e tyre të veçantë - sipas tij gabimisht përjashtues - ndaj Zeusit. Seneka liston emrat që stoikët mund t’i kenë caktuar Zotit – Fat, Providencë, Natyrë, Univers – por ai nis me Jupiterin. Emri i Zeusit është vazhdimisht në buzët e Epiktetit (filozof, 50-135), stoikut më fetar. Mark Aureli madje mund të flasë për shëndetin e universit si mirëqënia e Zeusit; në një kohë tjetër universi është qyteti i Zeusit. Ai e përdor emrin e Zeusit jo aq lirisht sa Epitekti, por do të flasë për arsyen tek njeriu si pjesë e Zeusit, dhe shoqërinë njerëzore si dhuratë e Zeusit. Në përgjithësi vetëm thuhet që stoikët kanë luajtur një pjesë të rëndësishme në ruajtjen e pozicionit dominues të Zeus-Jupiterit në botën greko-romake.

Një vështrim i shpejtë në politikën e perandorëve të shekullit të dytë të erës sonë do të tregojë pushtetin vazhdues të Jupiterit. Për të nisur me Trajanin. Në Harkun e madh të Beneventumit, ndërtuar në vitin 115 në kujtim të arritjeve të perandorit, Jupiteri, me Junon dhe Minervën në anën tjetër dhe perënditë e tjera të Olimpit në pjesëmarrje, mirëpret Trajanin, dhe mban vetëtimën e pushtetit mbi të. Thelbi ynë këtu nuk është ngritja e personit të perandorit, aq sa fakti që Jupiteri dhe vetëm Jupiteri mund t’i japë pushtet atij. Gjatë gjithë mbretërimit kemi një theksim (forcim) të Jupiterit; perandori është një përfaqësues i Jupiterit, nën mbrojtjen personale të Jupiterit; ai mban titullin Optimus dhe Maximus; në Lindje ai identifikohet me Zeusin. Një poemë në antologji mban emrin e Trajanit; është një dedikim për Zeusin, nga sovrani i njerëzve për sovranin e të perëndive. Tashmë për herë të parë për dy shekuj treshja kapitoline shihet nëpër monedha. Nën sundimin e perandorit Adrian Jupiteri ka privilegj të veçantë dhe rëndësi të madhe. Në Athinë kishte një tempull të madh për Zeus Olimpius, dhe një tjetër faltore e Zeus Panhelenius, dhe kishte faltore të tjera të Zeus Olimpius  në Delos, Efesus dhe Pergamon. Vetë Adriani nderohej nganjëherë si Zeusi, ashtu si në Athinë, ku statujat duket se kishin qënë të perandorit; ndonjëherë në Prusias dhe gjetkë, ai identifikohej me perëndinë. Kur po planifikonte udhëtimin e tij nëpër botë në vitin 120 ai prodhoi një monedhë që tregonte Jupiterin si zotin e botës duke vendosur atë në mbrojtje të perandorit. Nga fundi i jetës së tij monedhat prodhoheshin për nderimin e Jupiterit nën titujt Fitimtar, Mbrojtës dhe Kujdestar. Një dedikim i Jupiterit si Më i Miri apo Më i Madhi duket se nderon vetë perandorin, identifikuar me perëndinë, pas vdekjes.

Antininus Pius, siç mund të pritej, vazhdonte me përkushtimin tradicional të Jupiterit, veçanërisht nën titullin Mbështetësi (Stator). Perëndia shfaqet në këmbë me skeptrin dhe vetëtimën, apo, në një monedhë të çuditshme (mistershme), ulur në një glob duke mbajtur objekte që mezi dallohen por që duken si një anije dhe një pipëz (fyell). Nën sundimin e Mark Aurelit ne e shohim perëndinë të ulur me skeptrin dhe Fitoren. Një medalion i Mark Aurelit tregon figurën e madhe të Jupiterit duke hedhur hije mbi të dhe duke e mbrojtur. Tashmë portretet siriane po fillonin të zinin rrënjë të forta, dhe ishte nën këtë sundim (pushtet), në vitin 176, që një tempull madhështor iu ndërtua Jupiter Heliopolitanus në Janiculum; tempulli u shkatërrua në vitin 341. Komodus, në karrierën e tij të furishme, e identifikonte veten me Herkulin, i cili ishte, nuk duhet harruar, djali hyjnor i Jupiterit. Duke mos qënë i kënaqur vetëm me kaq ai kishte dhe një lloj monedhe të çuditshme me mbishkrimin IOVI IVVENI, ‘Jupiterit te Riut’, dhe kishte imazhin e perëndisë bërë në ngjashmëri me të. Monedhat e tij të mëhershme ishin plot me përkujdesje të Jupiterit: perëndia qëndron me dorën e tij mbi supin e perandorit të ri, i cili mban sferën apo globin. Perëndia i madh nuk u harrua as në periudhën kaotike pas vrasjes së Komodus. Pescennius Niger kishte një lloj monedhe të mbishkruar IOVI PRAE . ORBIS, që e nderon Jupiterin si sunduesin e botës, dhe Albinus i kushton Jupiter Viktorit (Fitores) një monedhë me mbishkrimin VICTORIAE IOVIS, fitores që vjen nga Jupiteri.

Edhe kur Dielli po fillonte të pushtonte botën romake, bëjmë mirë të mos harrojmë që Jupiteri mbetet për shumicën perëndia i madh i Romës. E shohim atë në një aureus të Septimius Severius, të zhveshur megjithëse me një mbulesë mbi supin e tij të majtë, me një skeptër në dorën e majtë, duke kapur dorën e perandorit, në uniformë ushtarake, me dorën e tij të djathtë. Në një tjetër ai është ulur, duke mbajtur një Fitore në glob në dorën e tij të djathtë, me një shqiponjë para tij; mbishkrimi është për Jupiter Ruajtësi, IOVI CONSER. Diku tjetër ai quhet Jupiter Victor (Fitorja), apo i Pamposhtur (Invictus), duke mbajtur epitetin që më vonë u bë karakteristikë vetëm e Diellit. Nën sundimin e Karakallas e shohim atë duke ecur përpara me vetëtimën (rrufenë) në dorë; këtu është Jupiter Mbrojtësi, IOVI PROPVGNATORI. Macrinus nderon Jupiter Mbrojtësin, të cilin ne e shohim atë kur qendron në këmbët e perëndisë. As Elagabalus nuk e përjashton plotësisht Jupiterin nga monedhat; perëndia shfaqet i ulur, me shqiponjën e tij, duke shtrirë dorën e Fitores. Jupiteri, Marsi dhe Dielli (Sol) janë perënditë më të dukshme në monedhat e Severus Aleksander; Jupiteri shfaqet si Ruajtës (Kujdestar), Mbrojtës, Mbështetës (Stator) dhe Hakmarrës (Ultor); ky i fundit është një dedikim i pazakonshëm, dhe me njëfarë rëndësie, meqë mesa duket lidhej me dedikimin apo restaurimin e një tempulli për perëndinë nën atë titull kulti. Kur Maximus dhe Balbinus hynë në ditën e tyre të nëntëdhjetë e nëntë të lavdisë ata po e vendosnin me kujdes veten nën mbrojtjen e Jupiterit duke ofruar sakrifica në Kapitol, dhe monedhat e tyre natyrisht u japin rëndësi më shumë Jupiter Ruajtësit (Conservator). Në ditët e zymta të mes-shekullit të tretë ky është titulli i preferuar, ndonëse gjendet dhe titulli Stator (Mbështetësi). Jupiteri mbron dhe ruan perandorin, ndërsa Marsi shpallet sjellësi i paqes; shohim Jupiterin duke qendruar roje me vetëtimen e tij mbi Aemilianin, Gordianin e tretë, Gallienus. Me Valerianin tipe të reja shfaqen: Jupiteri shfaqet si një fëmijë me mbishkrimin IOVI CRESCENTI, ‘Jupiterit që po rritet’. Është e përshtatshme të lajmërosh një epokë të re, pasi varianti i tij IOVI EXORIENTI, ‘Jupiteri që po lind’, tregon. Për Gallienin ai shfaqet me paraqitje të ndryshme. Ne mund të vemë re Jupiter Fitimtarin, me Fitore dhe skeptër, apo Jupiter Mbrojtësin me globin dhe skeptrin. Akoma më e rëndësishme është që Jupiteri është figura qendrore në monedhat fillestare të Aurelianit; ai e paraqet perëndinë me një glob apo kurorë lulesh, apo duke mbajtur vetëtimën, shtizën apo skeptrin. Është e dukshme që Aureliani, gjenialiteti largpamës i të cilit është përballur tashmë me nevojën e një lidhjeje fetare për të unifikuar Perandorinë, po e kërkonte atë tek Jupiteri, dhe ishte vetëm pas përvojës së tij në pjesë të tjera të perandorisë që ai do ta shihte perëndinë-Diell si një lidhje pothuajse universale edhe më shumë se perëndia-qiell.

Edhe kështu, Jupiteri nuk kishte humbur. Perandori Tacitus, i cili vazhdonte mbrojtjen perandorake të Aurelianit, preferon të lartësojë konceptin hyjnor në mbishkrimet e monedhave, por është domethënëse që është Jupiteri të cilin ai e paraqet duke mbajtur një glob, dhe Dielli nuk shfaqet. Në fund të fundit, për Dioklecianin është Jupiteri ai që e rregullon botën, apo që mbron perandorët. Në riorganizimin e tij të perandorisë në një tetrarki (ndarje me katër sundimtar), perandorët më të moshuar ishin vendosur nën mbrojtjen e Jupiterit, të rinjtë nën mbrojtjen e Herkulit. Panegjiristët e bëjnë të qartë dallimin. Jupiteri qeveris qiellin; Herkuli sjell paqe në botë. Jupiteri nis projektin; Herkuli e përmbush atë. Jupiteri planifikon; Herkuli vepron. Modeli i ri paraqitet gjerësisht në monedha me tipat e hyjnive mbrojtëse. Hyjni të tjera shfaqen, Mars, Minerva, Sol; Jupiteri dhe i biri i tij heroik qendrojnë supremë. Është Jupiteri ai që i jep Dioklecianit globin i cili ia pason Maksimilianit. Atmosfera vazhdoi: kur Kostandini vendosi Diellin e Pamposhtur (Sol Invictus) në monedhat e tij, Licinius (bashkë-drejtues) nderonte ende Jupiter Mbrojtësin. Zgjedhja e Dioklecianit, ashtu si gjithë veprimet e këtij burri të aftë, ishte e zgjuar dhe delikate. Dalmacia nga e cila ai vinte i kushtonte homazh të veçantë Jupiterit dhe Herkulit në shoqëri; perënditë e mëdha siriane të Diellit mund të jenë identifikuar drejtësisht me Diellin, por janë përshtatur në panteonin olimpian duke u identifikuar më shumë me Zeus-Jupiterin sesa me Apollonin; theksimi në birin hyjnor të Jupiterit të sillte ndërmend Perandorinë e hershme, siç e bënte me kënaqësi Diokleciani, ndërsa në të njëjtën kohë epiteti Jovius dhe mbrojtja speciale e Jupiterit i dha sunduesit perandorak një fame (brerore) hyjnore për një status më të ngritur zhvilluar nga bizantinët por inauguruar nga Diokleciani. Por në fund të fundit, Jupiteri ka folur për përjetësinë e Romës. ‘Ishte’, shkruante Julliani, ‘ngritja në botën romake e këtij kulti të dyfishtë të Jupiterit, zot i Kapitolit, dhe Herkulit, hero i Palatinës, i cili nga i pari ka prodhuar lavdinë dhe shenjtërinë e Qytetit të Përjetshëm’.

Tempulli me i vjeter grek i Zeusit mbahet ai i Dodones ne Epir i cili kishte dhe nje Orakull ku njerezit shkonin te parashikonin fatin.

burimi: The religions of the Roman Empire – John Ferguson