Gjuha lemniane, a është ajo hitite?

 

Deshifrohet mbishkrimi i pllakës së Lemnosit

Gjuha e ashtuquajtur lemniane është folur në ishullin Lemnos (sot Limnos) të Greqisë deri në shekullin VI pr.e.s. Ajo dëshmohet në një mbishkrim në pllakën (stele) e një varri zbuluar në vitin 1885. Në 2009 është zbuluar edhe një mbishkrim i ri në Hephaistia, qytetin kryesor antik të Lemnosit. Kjo gjuhë është pranuar gjerësisht si e familjes tyrseniane, dhe lidhet ngusht me etruskishten dhe retikishten. Pasi athinasit pushtuan ishullin në gjysmën e dytë të shekullit VI pr.e.s, gjuha lemniane u zëvendësua nga greqishtja atike. Mbishkrimet lemniane janë shkruar në alfabetin perëndimor grek, i quajtur gjithashtu alfabeti i kuq. Ky alfabet ngjan me alfabetin arkaik të etruskishtes dhe ka stil boustrofedon.

Ka vetëm pak mbishkrime lemniane dhe ndoshta më i njohuri është ai i pllakës së Lemnosit. Gjuha lemniane ishte indoevropiane dhe zakonisht e lidhur me gjuhët etruske dhe frigjiane.

Të dhënat zyrtare për pllakën e Lemnosit tregojnë që ajo i përket shekullit VI pr.e.s, bazuar në faktin që në vitin 510 pr.e.s athiniotët pushtuan Lemnosin dhe e helenizuan atë. Ky mbishkrim është i lehtë për t’u lexuar, por i vështirë për t’u kuptuar. Nga shumë përpjekje për të deshifruar tekstin, asnjë nuk është pranuar zyrtarisht deri sot nga shkencëtarët.

Mendoj se kam provuar që ky tekst është hitit.

Kjo pllakë është një gur varri për një ushtar të rënë në luftë. Shohim që ai mban një shtizë dhe një mburojë. Teksti është padyshim një epitaf (mbishkrim varri).

Ky është përkthimi i pllakës së Lemnosit. Në vazhdim të artikullit, do të shpjegoj si e bëra këtë.

 

*Huolaies naphoth siasi = Flijo një kafshë të re (në moshë).

*Maras: mav sialkhveis avis   = që ky njeri të hyjnë në botën e të vdekurve.

*Evisthu serunaith sivai = udhëheqësi arisian Shivai

*Aker tavarsio vanalasial seronai morinail = vartës i Valanasit asirian, nga mbretëria e Miras.

 

Ana tjetër:

*Holaiesi Phokiasiale seronaith evistho toverona = Udhëheqësi fokian bëri që asirianët të luftojnë në këtë vend.

*Rom haralo sivai eptesio arai tis Phoke = mbreti, zotëria im Shivai, udhëhoqi sulmet kundër fokianëve.

*Sivai avis sialkhvis maras mavis aomai.= uroj që Shivai të pranohet në botën e të vdekurve. Uroj të ai të ketë paqe.

 

Te fjalia e parë - holaies:nafoth:siasi (fIijo të një kafshë të re në moshë) - fjalët ndahën si më poshtë: “Holaies” ka kuptimin “ther, flijoj, sakrifikoj”. “Naphoth” ka kuptimin “kafshë” dhe "siasi" përkthehet “e re në moshë”.

Perandoria hitite njihej për praktikat e saj fetare dhe një flijim kafshe ishte pjesë e rëndësishme e ceremonive të tyre fetare. Flijimi i kafshëve të reja konsiderohej veçanërisht i vlefshëm sepse konsideroheshin të pastra e të pafajshme.

Referencat për flijimin e kafshës mund të gjenden në tekstet hitite, përfshirë rituale fetare,  marrëveshje dhe dokumente ligjore. Një shembull i tillë gjendet te “Marrëveshja e Kadeshit”, midis mbretit hitit Hattusili III dhe faraonit egjiptian Ramsesi II, që përmend flijimin e demave gjatë ceremonisë së marrëveshjes.

Hititët praktikonin flijimin e kafshëve si pjesë e riteve të tyre të varrimit. Besohej që flijimi i një kafshë të re do të qetësonte perënditë dhe të siguronte kalimin e sigurt të të vdekurit në botën e nëndheshme. Shpesh kafsha varrosej me të vdekurin së bashku me dhurata të tjera, ushqim, pije dhe gjëra personale. Praktika e flijimit të kafshës ishte e zakonshme edhe në kultura të tjera të lashta të Lindjes së Afërme, përfshirë ato të Mesopotamisë dhe Egjiptit.

Fjala hitite “Maras” ka kuptimin “njeri”, ndërsa “mav” ka kuptimin “një”. Këto fjalë dëshmohen në disa tekste hitite me shkrim kuneiform. Për shembull “maras issanai” ka kuptimin “persona meshkuj” (burra).

Fjala “Sialkh” ka kuptimin vdekje dhe është një fjalë e zakonshme në gjuhën hitite, shfaqet në shumë mbishkrime varresh dhe tekste mallkimesh.

Fjala “vis” ka kuptimin “hyj në”, ose “shkoj”.

“Arai” ka kuptimin ‘sulmoj’ apo ‘godas’ dhe “tis” ka kuptimin ‘kundër’.

Fjala “avis” ka kuptimin “uroj” apo ‘zotat e dhënshin që..”. Kjo rrjedh nga folja “aviya” që përkthehet “jap” në sensin kur një i madh i jep diçka një të më të vogli. Forma “avis” është mënyra dëshirore, që shpreh urime, dëshira dhe shpresa. Në gjuhën hitite shpesh përdoret në kontekstet fetare si një mënyrë për t’i shprehur një kërkesë perëndive. Një shembull i tillë gjendet në një lutje në “Tekstin Anitta”, në gjuhën hitite, si dhe në ritualet e njohura si “Festa e Purullit”.

“Evistho Seronaith” ka kuptmin “udhëheqësi asirian”.

Phoke ka kuptimin Fokis (Fokidë) dhe Phokiasiale përkthehet ‘lider fokian’.

Fokianët ishin një popull i lashtë grek që jetonin në Greqinë qendrore, në zonën e quajtur Fokis (angl: Phocis). Ata shfaqen për herë të parë në të dhënat historike që në shekullin e 8të pr.e.s. Ata kishin kolonizuar bregun perëndimor të Azisë së Vogël, territor dikur i hititëve. Prandaj kjo përbën një kuptim të plotë nëse shtyjmë datën e pllakës së Lemnosit për dy shekuj – në shekullin VIII pr.e.s dhe të pranojmë që hititët e kanë ndryshuar atë në atë që ne quajmë sot si alfabet etrusk, në njëfarë pike midis 1100-800 pr.e.s. Shumë studiues sugjerojnë që etruskët janë shpërngulur nga Mesdheu lindor, ndoshta nga Lidia apo Frigjia (Turqia e sotme). Ka prova që hititët lidhen me etruskët si nga gjuha, kultura, arti, toponimet dhe praktikat fetare.

Gjuha hitite mendohet të jetë zhdukur diku nga shekulli 13 pr.e.s. Sidoqoftë shkrimi hitit me hieroglife ka vazhduar të përdoret në ritualet për qëllime fetare deri në përfundimin e Perandorisë Hitite në shekullin 12 pr.e.s. Shembujt e fundit të gjuhës hitite me hieroglife i përkasin kohës rreth 1180 pr.e.s. 

Data ekzakte e pllakës së Lemnosit është e pasigurtë, por besohet përgjithësisht t’i përkasë shekullit 6 apo 5 pr.e.s. Disa studiues thonë ndoshta pak më herët. Sidoqoftë, kur mbretëria hitite ra nën Perandorinë Lidiane në shekullin 7 pr.e.s, na duhet ta shtyjmë pllakën e Lemnosit edhe dy shekuj shekuj para. Kjo do të thotë që të paktën për dy shekuj, hititët shkëmbyen hieroglifet e tyre me alfabetin etrusk. Edhe pse zhdukja e gjuhës hitite pranohet përgjithësisht se është zhdukur shumë herët, mund të ketë ndodhur që ndonjë popull apo fis hitit të jetë zhvendosur në Lemnos dhe ka ruajtur gjuhën, por që e ka shkruar atë me alfabetin grek. Nga ana tjetër, frigjianët që kanë trashëguar shumë nga gjuha hitite (duke banuar në territoret hitite që në shekullin 12 pr.e.s) mund të jenë vendosur më vonë në Lemnos duke bërë këtë mbishkrim. Gjithsesi fjalori i përket gjuhës hitite, sido që të ketë ndodhur.

Alfabeti etrusk u krijua në shekullin e 8 pr.e.s, dhe vjen nga alfabeti grek, i cili e ka prejardhjen nga ai fenikas. Alfabeti fenikas besohet se e ka origjinën në shekullin 12 pr.e.s, edhe pse mbishkrimi më i vjetër fenikas daton në shekullin 11 pr.e.s. Ky alfabet përdorej gjerësisht nëpërmjet zonave të Mesdheut nga tregtarët fenikas, ku më në fund u adoptua dhe u modifikua nga grekët të cilët i shtuan zanoret.

Rreth të njëjtës kohë, zhduken edhe hieroglifet hitite nga shënimet historike, pra ata në atë kohë duhet ta kenë ndërruar në alfabet fenikas. Ai lloj ndryshimi nuk duhet të ketë ndikuar në gjuhën e tyre. Në historinë e kohëve të fundit, edhe vietnamezët bënë diçka të ngjashme, ata braktisën shkronjat kineze për të përdorur ato latine.

Alfabeti frigjian



Burimi:
cogniarchae.com/2018/07/22/lemnian-the-language-of-the-hittites-the-lemnos-stele-deciphered/