Published: 15 May 2024

MBISHKRIMI I STELËS SË LEMNOSIT DHE ETRUSKËT

Sipas Homerit, Lemnosi ishte i banuar nga sintianët, të cilët përshkruhen si piratë dhe plaçkitës thrakë, që e kishin origjinën nga Sintika e Maqedonisë. Prandaj ishulli ka mbajtur emrin fillimisht “Sinteis”. Ndërsa Tukididi përmend tirrenët si banorë paragrekë të këtij ishulli. Emri “Lemnos” thuhet se ka qenë një epitet i Kybelës te thrakët. Kybela adhurohej shumë nga thrakët.

Në kohët klasike Lemnosi kishte dy qytete, Myrina (e quajtur edhe Kastro) dhe Hefestia, që ishte qyteti kryesor.

Në kohët e mbretit Dari I, Lemnosi pushtohet nga persët, por së shpejti në 510 pr.e.s u pushtua nga Miltiadi i Ri, tirani athiniot i Gadishullit Thrak në brigjet e Jonisë. Miltiadi më vonë u kthye në Athinë dhe ishulli mbeti nën zotërimin e Athinës deri me pushtimin maqedonas. Lemnosi, pra, pas shekullit VI pr.e.s kishte adoptuar dialektin atik të Athinës dhe kishte ndërtuar edhe teatër. Disa monedha që janë gjetur aty tregojnë simbole helene, kryesisht athiniote. Monedhat helenistike të Hefestias kryesisht përshkruajnë motive fetare ose kultike të ndikuar nga kultet e perëndive vendase si Hefesti ose Kabeirët. Megjithatë, klasifikimi kronologjik i këtyre llojeve është i vështirë për t'u përcaktuar. Tema të tjera ikonografike përfshijnë kokën e Dionisit dhe atributet e lidhura me të, rrushi ose briri bollëkut; koka rrezatuese e perëndisë së diellit, Helios; dhe kësulat me yllin me gjashtë cepa të Dioskurëve. Paraqitja e kokës së Dionisit ose Heraklesit në pjesën e përparme kombinohet gjithashtu me dy pishtarë të ndezur në anën e pasme.

Sipas historianit Herodot, qytetet e ishullit Lemnos, Hefestia dhe Myrina, në fillim ishin të banuara nga pellazgë. Këta pellazgë kishin premtuar se do t'ua kthenin ishullin athinasve nëse në ndonjë rast anijet athinase, të shtyra nga erërat e veriut, arrinin të mbërrinin në më pak se nëntë ditë nga Athina në ishull. Shumë vite më vonë, athinasit nën drejtimin e Miltiadit të Ri e bënë kalimin në tetë ditë. Banorët pellazgë të Hefestias u larguan nga ishulli, por ata të Myrinës rezistuan dhe u rrethuan derisa u dorëzuan te mbreti Miltiad në vitin 510 pr.e.s

Hefestia e kishte marrë emrin e tillë për nder të Hefestit, perëndisë greke të vullkaneve dhe metalurgjisë, kulti i të cilit ruhej në ishull. Dikur ishte kryeqyteti i ishullit (shek. 8-6 p.e.s.).

Legjenda thotë se Hefesti ra në ishullin Lemnos kur Zeusi e flaku atë nga maja e Olimpit. Atje, për të u kujdesen Sintianët, sipas Iliadës, ose Thetis (sipas Apollodorit), dhe po në këtë ishull, me një nimfë thrake të quajtur Kabiro, ai solli në jetë Kabiroit. Rituale të shenjta u dedikoheshin atyre në ishull. Sintianët, banorët e parë (thrakë) që banonin aty adhuronin Hefestin dhe ishulli ishte i shenjtë për të.

Pra sipas këtyre përshkrimeve ne kemi tre popuj jo grekë, që jetonin aty para pushtimit të athiniotëve helenë: thrakët sipas Homerit, etruskët (tirrenianët) sipas Tukididit dhe Pellazgët sipas Herodotit.

Etruskët të njohur në dialektin atik si Tirrenoi (më herët si Tirsenoi), përmendën për herë të parë nga Hesiodi në veprën “Teogonia”, si fqinjë të latinëve. Një himn homerik për Dionisin i përmend ata si piratë, që nuk kanë lidhje me pellazgët. Ndërsa Herodoti, Tukididi dhe Straboni thonë se etruskët ishin pellazgë që kanë emigruar nga Lidia nëpërmjet ishullit grek të Lemnosit. Në fakt Lemnosi është shumë afër me Lidinë, e cila ndodhej në Anadoll.

Megjithatë, historiani i shekullit të 1 pr.e.s, Dionisi i Halikarnasit, një grek që jetonte në Romë, hodhi poshtë shumë nga teoritë e lashta të historianëve të tjerë grekë dhe pohoi se etruskët ishin njerëz indigjenë që kishin jetuar gjithmonë në Etruria dhe ishin të ndryshëm nga pellazgët dhe lidianët. Dionisi vuri në dukje se historiani i shekullit të 5-të Ksanthus i Lidisë, i cili ishte me origjinë nga Sardi dhe konsiderohej si një burim dhe autoritet i rëndësishëm për historinë e Lidisë, kurrë nuk sugjeroi një origjinë lidiane të etruskëve dhe kurrë nuk e quajti Tirrhenin si sundimtar të lidianëve.

Gjurmë të gjuhës lemniane gjenden në një mbishkrim të shekullit të 6-të në një stelë (pllakë) varri. Mbishkrimet në Stelën e Lemnosit tregojnë një ngjashmëri intriguese me gjuhën etruske, e folur në të njëjtën kohë në rajonet e Italisë veri-perëndimore.

Mbishkrimi përbëhet nga 198 karaktere, të cilat janë të organizuara në 33 deri në 40 fjalë; në disa raste, ndarja e fjalëve shënohet nga një deri në tre pika. Teksti është i ndarë në tre pjesë në pjesën e përparme, me dy seksione të shkruara vertikalisht dhe një horizontalisht. Një segment i deshifrueshëm, "sivai avis šialχvis" ('jetoi dyzet vjet'), pasqyron frazën etruske "maχs śealχis-c" ('dhe dyzet e pesë vjet'), duke sugjeruar se përkujton jetëgjatësinë e një individi, i quajtur ndoshta Holaie Fokiaš, i referuar si "Holaiesi φokiašiale" ('për Holaie Fokiasin). Ky individ mund të ketë mbajtur dikur titullin "maras" që nënkupton magjistratin (drejtuesin) e vendit, siç tregohet nga "marasm avis aomai" ('dhe ishte maras për një vit'). Në mënyrë intriguese, teksti përfshin termin "naφoθ", i ngjashëm me "nefts" etruske, që ka kuptimin “nip”, duke treguar një huazim të mundshëm gjuhësor nga latinishtja nepot-, që nënkupton migrimin ose kontaktin kulturor me gadishullin italik. Ndërsa "εϝισθο" (Evistho) ka kuptimin e Hefestias. Veçanërisht, në 1893, G. Kleinschmidt sugjeroi se përkthimi "Haralio Eptesio" mund t'i referohej Hippias, një tiran i Athinës që besohet të ketë vdekur në Lemnos në vitin 490 pr.e.s, duke treguar lidhjet politike të pasqyruara në mbishkrim. 

Deshifrimi i gjuhës lemniane mbetet i paplotë, me shumë sfida ende për të kapërcyer. Ndryshe nga Guri i Rosetës, i cili siguronte një çelës dygjuhësh për zhbllokimin e hieroglifeve egjiptiane, Stela e Lemnosit ofron tekst vetëm në gjuhën lemniane, duke kufizuar krahasimin e drejtpërdrejtë me gjuhët e kuptueshme më mirë. Megjithatë, duke u bazuar në autor seriozë, kam paraqitur përkthimin e tekstit, i cili është një mbishkrim në një pllakë varri që i dedikohet tre njerëzve të rëndësishëm të qyteteve përreth, ku nipi i njërit prej tyre ka bërë një monument për ta (pjesa me jeshile është vetëm një hipotezë). Në tekst përmenden emrat e drejtuesve të vendit, mosha, qytetet e Lemnosit si Hefestia dhe Myrina, Fokea që është qytet në brigjet e Anadollit, jo larg Lemnosit. Teksti sugjeron një gjuhë indoeuropiane (mbase me origjinë lidiane) të shkruar në formën boustrofedon. Alfabeti i përdorur është shumë i ngjashëm me atë të etruskëve. 

N.Herceku