EPIRI, GREK APO SHQIPTAR?

EPIRI (gr:Ἤπειρος) ishte emri i vendit që shtrihej midis detit Jon dhe zinxhirit të Pindit, dhe që shtrihej nga kepi i Akrokeraunit dhe kufijtë e Ilirisë dhe Maqedonisë në veri deri në gjirin e Ambrakisë në jug. Fjala, epeiros, ἤπειρος, nënkuptonte kontinentin dhe ishte emri që fillimisht i ishte dhënë të gjithë bregut perëndimor të Greqisë nga kepi Akrokeraunian deri në hyrje të gjirit të Korinthit, përballë Korkyrës (Korfuzit) dhe ishujve Kefalenianë. Në këtë kuptim fjala është përdorur jo vetëm nga Homeri, por edhe në kohët më vonë si koha e Luftës së Peloponezit. (Tukididi. 1.5.)

Epiri banohej nga fise të ndryshme, të cilat nga disa grekë të tjerë konsideroheshin si barbare. Termi ‘barbar’ përdorej më shumë për të huajt, por (sipas Plutarkut dhe Diodorus Siculus),në raste të ndryshme, termi u përdor gjithashtu nga grekët, veçanërisht athinasit, për të tallur fiset dhe shtetet e tjera greke (si epirotët, eleanët, maqedonasit, beotianët dhe eoliko-folësit) dhe gjithashtu nga athinasit në një mënyrë poshtëruese dhe të motivuar politikisht. Termi gjithashtu kishte një dimension kulturor në kuptimin e tij të dyfishtë. Prandaj, Epiri nuk ishte pjesë e Greqisë (HELLAS), e cila supozohej të fillonte në Ambraki. Megjithatë, disa nga fiset ishin të lidhura ngushtë me grekët dhe mund të shihen si gjysmë-helene. Është e vërtetë se Tukididi i trajton si barbarë si molosët ashtu edhe thesprotët (2.80); por këto dy fise gjithsesi, nuk ishin krejtësisht të huaja për grekët ashtu si thrakët dhe ilirët; dhe në përputhje me rrethanat Herodoti i vendos thesprotët në Greqi (II; 56), dhe përmend Molosin Alkon ndër kërkuesit helenë të Agarista. Duket se drejt veriut epirotët u bashkuan me maqedonasit dhe ilirët, dhe në jug me helenët.

Epirotët veriorë, që shtriheshin nga kufiri maqedonas deri në Korkyra, u ngjanin maqedonasve në mënyrën e prerjes së flokëve, në gjuhën dhe veshjen e tyre dhe në shumë veçori të tjera. (Strab. VII. f.327.) Straboni gjithashtu tregon se disa nga fiset flisnin dy gjuhë, një fakt që dëshmon dallimin e racave në vend dhe gjithashtu lidhjen e tyre të ngushtë. Gjithsesi ai ka jetuar në kohën e sundimit romak kur perandoria kishte përzier racat tashmë, prandaj situata është e paqartë. 

Ptolemeu gjithashtu e konsideron Epirin si "Hellasi prehistorik, ndërsa Polibi e quan historinë e Epirit dhe Maqedonisë si helene në të gjitha kuptimet (J. Jurther "Hellenen and barbaren", Leipzig, 1928 pp.4). 

Sipas Theopompus, i cili jetoi në shekullin e katërt p.e.s, numri i fiseve epirote ishte katërmbëdhjetë. Emrat e tyre, siç mbledhim nga Straboni, ishin kaonët, thesprotët, kasopejtë, molosët, amfilokët, athamanët, aethikët, tymfaët, parauejtë, talarët, atintanët, orestët, pelagonët dhe elimiotët. Prej tyre, orestët, pelagonët dhe elimiotët ishin vendosur në lindje të malit Pind dhe më pas iu aneksuan Maqedonisë, së cilës i përkisnin plotësisht Në të njëjtën mënyrë, athamanët, aetikët dhe talarët, të cilët pushtuan Pindin, u bashkuan me Thesalinë në kohën e Strabonit. Nga Epiri u ndanë edhe atintanët dhe Parauajtë, të cilët kufizoheshin me Ilirinë.

Tre fiset kryesore epirote ishin kaonët, thesprotët dhe molosët. Kaonët, të cilët në një kohë ishin më të fuqishmit nga të tre, dhe që thuhet se kishin sunduar mbi të gjithë vendin, banonin në kohët historike zonën bregdetare nga vendi Akrokeraunian deri në lumi Thyamis, i cili i ndante nga thesprotët (Tukididi, 1.46). Thesprotët shtriheshin përgjatë bregut nga Thyamis përtej lumit Akheron deri në kufijtë e kasopejve, dhe në brendësi deri në kufijtë e territorit të Dodonës, i cili në kohët e lashta konsiderohej si pjesë e Thesprotisë. Kasopejtë, të cilët disa shkrimtarë i quanin një fis thesprotian, arritën përgjatë bregut, deri në gjirin ambrakian. Molosët, të cilët më pas u bënë sundimtarët e Epirit, fillimisht banonin vetëm në një rrip të ngushtë vendi, që shtrihej nga gjiri ambrakian midis kasopejve dhe ambrakiotëve, dhe më pas midis thesprotëve dhe athamanëve, në veri deri në Dodona. Molosët më pas morën zotërimin e Kasopeas dhe Dodoneas, dhe vendi i tyre arrinte nga lumi Aous në veri deri në gjirin Ambrakian në jug.

Banorët më të lashtë të Epirit thuhet se kanë qenë pellazgë, banorët primitive të Greqisë të cilët nuk ishin indoevropianë. Dodona përfaqësohet si një orakull i pellazgëve. Kaonia quhet edhe pellazge; dhe Kaonët thuhet se, ashtu si Sellët në Dodonë, kanë qenë interpretues të orakullit të Zeusit. Duket se ka pasur një lidhje etnike midis banorëve të lashtë të Epirit dhe disa prej fiseve në bregun përballë të Italisë. Konët në gjirin e Tarentumit, me sa duket janë të njëjtët njerëz si Kaonët; dhe megjithëse nuk gjejmë asnjë përmendje për thesprotët në Itali, ne kemi atje një qytet Pandosia dhe një lumë Akheron, si në Epir. Ka arsye të forta për të supozuar se enotrianët italianë, të cilëve u përkisnin konët, ishin të së njëjtës racë me epirotët.

Nëse do të pranonim deklaratën e Aristotelit se Dodona dikur ishte e banuar nga populli që atëherë quhej Graeki, por tani Helen (Meteor. 1.14), Epiri duhet të konsiderohet si vendbanimi origjinal i helenëve; por kjo deklaratë është në kundërshtim me opinionet e përgjitshme të grekëve, të cilët e vendosin vendbanimin origjinal të helenëve në Thesali. Mund të ndodhë që pellazgët në Epir mbanin emrin Graeki dhe e bartën emrin në bregun përballë të Italisë; gjë që do shpjegonte se pse romakët dhe italianët në përgjithësi u kanë dhënë emrin ‘Graeki’ të gjithë helenëve, duke parë helenët që më pas themeluan kolonitë në Itali si i njëjti popull. Por, sido që të jetë kjo, banorët e Epirit ushtronin, në një periudhë të hershme, ndikim të konsiderueshëm mbi Greqinë. Për këtë dëshmon fama e përhapur e orakullit të Dodonës. Thesalianët, të cilët pushtuan vendin e emërtuar sipas tyre, paraqiten si një fis thesprot. Sipas traditës së zakonshme, Neoptolemi ose Pirro, i biri i Akilit, u vendos në Epir pas kthimit të tij nga Troja, i shoqëruar nga Heleni, i biri i Priamit. Ai ia transmetoi zotërimet e tij djalit të tij Molos, nga i cili mbretërit molosë e gjurmuan prejardhjen e tyre. Aristoteli se sellët që banonin në Epir më vonë u quajtën helenë. Sipas disave emri Hel-las ka kuptimin njerëz prej guri (laas=gur) duke iu referuar mitit të Deukalionit dhe malit Parnas.

Vendbanimi kryesor grek në Epir ishte kolonia e lulëzuar korinthiane e Ambrakisë, mbi gjirin e quajtur sipas saj. Në një periudhë të mëvonshme, ndoshta midis kohës së Tukididit dhe Demostenit, disa kolonë grekë duhet të kenë gjetur rrugën e tyre në Thesproti, pasi Demosteni përmend pandosian, bukhetian dhe elaean, si koloni eleiane.

Fiset epirote ishin të pavarura nga njëra-tjetra, megjithëse një fis ndonjëherë ushtronte një lloj supremacie mbi një numër më të madh ose më të vogël. Një supremaci e tillë mund të jetë ushtruar në kohët e lashta nga thesprotët, të cilët zotëronin orakullin. Në Luftën e Peloponezit, kaonët gëzonin një reputacion më të lartë se të tjerët (Thuk. 2.80) dhe me siguri pikërisht kësaj periudhe i referohet Straboni kur thotë se dikur kaonët sundonin mbi të gjithë Epirin. Rëndësia e kaonëve në këtë periudhë tregohet nga një rresht i Aristofanit. Megjithatë, nuk duhet të konkludohet se kaonët zotëronin ndonjë zotërim të fortë mbi fiset e tjera. Fuqia e mbretërve molosë, për të cilën do të flasim tani, mbështetej në një bazë tjetër.

Fillimisht çdo fis drejtohej nga një mbret. Në kohën e luftërave persiane, molosët qeveriseshin nga një mbret i quajtur Admetos, i cili jetonte me thjeshtësinë e një kryetari fshati kur Themistokliu erdhi tek ai si lutës. (Thuk. 1.136.) Tharrypas (430-392 pr.e.s), i quajtur gjithashtuArrhybas, djali ose nipi i Admetit, ishte i mitur në fillim të Luftës së Peloponezit dhe u arsimua në Athinë: thuhet se ai ishte i pari që u prezantoi nënshtetasve të e tij qytetërimin helen. (Tukid. 2.80; Paus. 1.11.1; Justin, 17.3; Plut. Pirrh. 1.)

Qeverisja e formës mbretërore vazhdoi gjithmonë midis molosëve, ndoshta për shkak të fuqisë së tyre shumë të kufizuar; sepse na thuhet se mbreti dhe njerëzit ishin mësuar të takoheshin në Passaron, kryeqytetin e lashtë molosian, për t'u betuar se do t'u bindeshin ligjeve. (Aristot. Pol. 5.11; Plut. Pirrh. 5.) Por midis kaonëve dhe thesprotëve qeverisja mbretërore ishte shfuqizuar para Luftës së Peloponezit: kryemagjistratët e kaonëve u zgjodhën nga një familje e caktuar.

Pas Luftës së Peloponezit, fuqia e molosëve u rrit, deri sa Aleksandri, vëllai i Olimpias, e cila u martua me Filipin e Maqedonisë, zgjeroi sundimin e tij mbi shumicën e fiseve epirote dhe mori titullin e mbretit të Epirit. Aleksandri, i cili vdiq p.e.s. 326, u pasua nga ajakidët dhe ajakidët nga Alketasi, pas të cilit Pirro i famshëm u bë mbret i Epirit dhe e ngriti mbretërinë në shkëlqimin e saj më të madh. Ai e largoi selinë e qeverisë nga Passaroni në Ambraki, e cila tani për herë të parë iu aneksua zotërimeve të mbretërve epirot. Pirro u pasua në 272 pr.e.s nga djali i tij, Aleksandri II., i cili u pasua nga dy djemtë e tij, Pirro II. dhe Ptolemeu.  

Me vdekjen e Ptolemeut, midis 239 dhe 229 pr.e.s, familja e Pirros u shua, rast pas të cilit u krijua një formë republikane e qeverisjes, e cila vazhdoi deri në pushtimin e Maqedonisë nga romakët, 168 pr.e.s. Pasi u akuzua për favorizimin e Perseut, senati romak vendosi që të gjitha qytetet e Epirit të shkatërroheshin dhe banorët të ktheheshin në skllevër. Ky urdhër mizor u ekzekutua nga Aemilius Paulus, i cili, pasi kishte vendosur më parë garnizone në 70 qytetet e Epirit, i rrafshoi të gjitha me tokë brenda një dite dhe mori skllevër 150.000 banorë. (Polyb. ap. Strab. vii. f.322; Liv. 45.34; Plut. Aem. 29.) Nga efektet e kësaj goditjeje të tmerrshme Epiri nuk u shërua kurrë. Në kohën e Strabonit vendi ishte ende një skenë shkretimi dhe banorët kishin vetëm rrënoja dhe fshatra për të banuar. (Strab. VII. f.327.) Nikopolis, i themeluar nga Augusti në përkujtim të fitores së tij në Aktium, ishte qyteti kryesor i Epirit nën perandorinë romake. Si ky qytet ashtu edhe Butrinti kishin dinjitetin e kolonive romake. Epiri formoi një provincë nën romakët dhe në kohën e Ptolemeut u nda nga Akaia nga lumi Akhelous. (Ptol. 3,14.)

Epiri tani është pjesë edhe e Shqipërisë. Shqiptarët janë ndoshta pasardhës të ilirëve të lashtë, të cilët morën në zotërim vendin e shpopulluar nën Perandorinë Romake ose Bizantine të hershme. Me pushtimin e Konstandinopojës nga latinët në 1204, një anëtar i familjes së famshme bizantine të Komnenëve krijoi një dinasti të pavarur në Epir; dhe despotët e Shqipërisë, siç quheshin, vazhduan për dy shekuj të dytët në pushtet pas perandorëve të Kostandinopojës. I fundit nga këta sundimtarë, Gjergj Kastrioti, i rezistoi për më shumë se 20 vjet të gjitha forcave të perandorisë osmane; dhe pas vdekjes së tij më 1468 Shqipëria iu aneksua zotërimeve osmane.

Shumica e shqiptarëve në Epir dhe në Greqi ikën pas pushtimit sllavo-bullgar të Ilirisë, kjo tregohet dhe nga të dhënat gjenetike.
Shqiptarët janë quajtur epirot dhe gjuha shqipe si gjuhë epirote (fjalori i Frang Bardhit, 1635), për shkak se bënin pjesë në Epirin e Ri që krijoi pushtimi romak, dhe Epiri i Ri (Epirus Nova) fillonte nga zona e Llogarasë deri në Kukës. Epiri i Ri ishte nën administrimin e Maqedonisë romake, prandaj shqiptarët ndonjëherë janë quajtur dhe maqedonas. Por të gjitha këto kanë ndodhur nën sundimin romak. Madje në atë kohë nuk ekzistonte as termi Greqi pasi romakët Greqinë e futën në prefekturën e Ilirikut, por kjo nuk do të thotë që grekët nuk ekziston, para pushtimit romak ekzitojnë me dhjetra harta të Greqisë dhe kolonive greke (Magna Graecia në Itali, etj).

Albanologu më i vlerësuar i kohëve moderne, Robert Elsie, në veprën e tij “Historia e letërsisë shqiptare” (botuar në vitin 1997), shkruan:
"Në fund të shekullit të dhjetë, perandoria e madhe bullgare ra në dorë të grekëve bizantinë, duke u dhënë mundësi barinjve rumunë e shqiptarë për hapësira të reja. Fiset rumune migruan si nga veriu në drejtim të verilindjes dhe veriperëndimit të Ballkanit ashtu dhe nga jugu për në malet e Pindit, ku shumë folës arumunë hasen edhe sot. Shqiptarët nga ana e tyre, filluan të zbresin nga tokat malore e të zgjerohen në shekujt e njëmbëdhjetë e të dymbëdhjetë, së pari duke marrë plotësisht në zotërim bregdetin verior e qendror të Shqipërisë, dhe më tej në shekullin e trembëdhjetë duke u shtrirë në jug drejt asaj që tani quhet Shqipëri jugore (Epir) dhe Maqedoni perëndimore. Në mesin e shekullit të katërmbëdhjetë ata migruan madje edhe më në jug brenda Greqisë, në fillim në Epir, Thesali (1320), Akarnani dhe Etoli. Së andejmi ata vazhduan në drejtim të lindjes në Beoti (1350) dhe Atikë, ku më 1382 sundimtarët katalonjas të rajonit u dhanë leje për t'u ngulitur aty e për të punuar tokat, si dhe në drejtim të jugut nëpër gjirin e Korintit brenda në More (Peloponez). Manuel Kantakuzeni i Mistrës (sundoi më 13480-1380) i ftoi kolonët shqiptarë të nguleshin në krahinat pak të populluara të Arkadisë dhe Lakonisë e të shërbenin si mercenarë kundër principatave franke në jug. Më 1402 dhe 1425, edhe venedikasit, sundimtarë të Negropontit të Eubesë (Evisë) i nxitën kolonët shqiptarë të nguleshin në Eubenë e jugut . Deri aty nga mesi i shekullit të pesëmbëdhjetë, që shënon mbarimin e këtij procesi kolonizimi, shqiptarët ishin ngulur në mbi gjysmën e Greqisë. " 

SHKAQET QË ÇUAN SHQIPTARËT NË EPIR DHE PËRBËRJA ETNIKE E EPIRIT MESJETAR

(Këto të dhëna na vijnë nga "Kronika e Janinës", e cila përfshin tekstet historike bizantine, botim i Cambridge në 2018)

Për arsye të ndryshme, disa elemente të popullatës shqiptare, që ndoshta fillimisht ishte sedentare (e palëvizshme), filluan më pas, në fund të shekullit 13 dhe në fillim të shekullit 14, të emigronin. Një arsye ishte luftërat e vazhdueshme në rajon, që lindën nga pozicioni i saj strategjik, midis epirotëve, bizantinëve dhe anzhuinëve, serbëve, venecianëve, dhe përfundimisht turqve gjatë tre shekujve të fundit të Mesjetës. Një tjetër ishte shfrytëzimi kolonial i Shqipërisë nga anzhuinët dhe më pas nga venecianët që nxitën zotërit shqiptarë të shpronësonin fshatarësinë e tyre: si pasojë, ata emigruan drejt jugut në Greqi, por edhe në Dalmaci dhe Itali. Hierarkia katolike luajti gjithashtu një rol, duke u përpjekur të konvertonte ortodoksët në ritin latin, dhe duke nxitur kështu disa të emigronin. Një tjetër arsye është roli ushtarak i shqiptarëve në të gjithë ushtritë e gadishullit, që u mundësoi atyre të shpërndaheshin në të gjithë Ballkanin, të merrnin toka nga punëdhënësit e tyre, dhe përfundimisht të sundonin për vete territore që po pushtonin për të tjerët. Një arsye e fundit është Vdekja e Zezë e 1347-ës dhe kriza e përgjithshme demografike në Greqinë e shekullit 14 që u la vend të zbrazët shqiptarëve që ishin më pak të prekur sesa popujt e tjerë, meqë jetonin në vende malore, ndërsa epidemia preku më shumë zonat bregdetare. Shqiptarët erdhën nga veriu në Epir por edhe nga Thesalia, ku disa fise ishin vendosur në dekadën e parë të shekullit 14, ndoshta të punësuar nga bizantinët në luftërat e tyre kundër Kompanisë Katalanase. Në 1334, tre familjet (fiset) e Malakasajve, Buave, dhe Mesaritajve raportoheshin në Thesali. Është interesante të vëresh që këto tri familje do të ishin më vonë të pranishme në Epir. Në 1337, shqiptarët e Epirit të Ri (Epirus Nova) zaptuan zonën e Beratit dhe u shfaqen për herë të parë në Epir, duke pushtuar kalanë e Skraparit, Tomorrit, dhe Këlcyrës (kjo e fundit njihet me emrin bullgar Klisura). Por mercenarët turq të ushtrisë bizantine i mundën ata, duke i detyruar të tërhiqeshin. Gjatë të njëjtës fushatë, ushtria bizantine nënshtroi gjithashtu shtetin separatist të Epirit, i cili më pas u bë, për një kohë të shkurtër, pjesë e Perandorisë Bizantine. Në 1341, filloi lufta civile bizantine, dhe kësaj here, një dyndje e re shqiptare pushtoi me sukses Pogonianin dhe Livisdën. Pothuajse njëkohësisht, në 1342, guvernatori bizantin i Thesalisë pushtoi Epirin e jugut, për t’i dhënë fund revoltës së Artës. Me shumë mundësi ai punësoi shqiptarët e Thesalisë, të cilët ishin vendosur në zonën e Fanarit, afër me kufijtë e Epirit, dhe që ishin aleatët e tij. Kjo ishte arsyeja pse u vendosën shqiptarët në veri e në jug të Epirit në dekadat më pas, me qytetin e Janinës ende të lirë nga dominimi i shqiptarëve por të pambrojtur nga sulmet e tyre në të dyja anët. Meqënëse Kronika e Janinës nuk përmend ndonjë dyndje të shqiptarëve pas vdekjes së krajlit Stefan Dushan, ky emigrim arriti kulmin ndërmjet 1341 dhe 1355, domethënë, gjatë pushtimeve të kësaj të fundit. Por edhe pse serbët i punësuan shqiptarët si mercenarë duke u dhënë atyre tituj, prona dhe privilegje, shpërngulja e shqiptarëve kishte nisur gjysmë shekulli përpara, dhe disa shqiptarë ishin tashmë në Epir para pushtimit serb, ndërsa pushtuesit me shumë gjasa shqiptarë të tjerë vasalë, të përfshirë në ushtritë e tyre pas pushtimit të Arbërisë (Shqipërisë). Proporcioni që kishte secila kategori fatkeqësisht nuk mund të përcaktohet. Rrjedhimisht, shpërnguljet e shqiptarëve nuk janë rrjedhojë e pushtimeve serbe (të paktën në këto shekuj): të dy fenomenet, sigurisht të lidhura midis tyre, janë pasojë e dobësisë greke, në fushat politike, ushtarake dhe demografike, një dobësi që arsyet e brendshme, më së shumti lufta e dytë civile bizantine e 1341-47 dhe Vdekja e Zezë, mund ta shpjegojnë gjerësisht. Pas vdekjes së Krajl Dushanit në 1355, Nikefori II, i biri i Despotit të fundit të Epirit mori pushtetin në Thesali dhe Epir, dhe luftoi kundër shqiptarëve (arbërve), duke u përpjekur për t’i dëbuar ata nga Epiri. Por u mund dhe u vra prej tyre në 1359 në betejën e Akelousit. Simeoni, trashëgimtari i krajl Dushanit, mori përsëri Thesalinë dhe Epirin. Por qeverisja e Thesalisë ishte një detyrë mjaft e vështirë për të, dhe, siç thotë Kronika e Janinës, ai ua la Epirin shqiptarëve. Në fillimet e viteve 1360, Epiri në fakt u nda mes fiseve shqiptare, fisi i Pjetër Loshës mbajti Artën, dhe fisi i Muriki Bua Shpatës, mbajti Etolo-Akarninë, me Angjelokastron si kryeqytet dhe udhëheqësit e tyre mbajtën titujt bizantinë të Despotëve nga Simeoni. Vetëm qyteti i Janinës qeverisej ende nga grekët. Në veri dhe në perëndim të këtij qyteti, fiset e Malakasajve dhe të Mazarakajve, mbajtën një territor që nuk mund të përcaktohet me saktësi. Pastaj, fisi i Zenebishajve mbajti veri-perëndimin e Janinës, duke përfshirë Dryinopolin, Belan dhe Vagenetian. Janina ishte i vetmi qytet që nuk ra nën sundimin e shqiptarëve. 
Lëvizjen e shqiptarëve drejt jugut (Epirit) në shekullin 13 e konfirmon edhe albanologu i shquar Robert Elsie në librin "Historia e letërsisë shqiptare". Librin e keni në këtë link (lexoni faqet 140-16) 
archive.org/details/histori-e-letersise-shqiptare-elsie-robert-1995/page/n13/mode/2up

Më poshtë keni hartën e ndarjes së Epirit të ri dhe të Vjetër si dhe lëvizjet  e shqiptarëve gjatë Mesjetës.

 

Shkrimtarët antikë për Epirin

“Zeus Arkoni, Dodonasi, Pellazgu, që banon larg, sundon në Dodonën e ashpër dimrore, të rrethuar nga Sellët, interpretuesit e vullnetit tënd hyjnor, këmbët e të cilëve janë të palara dhe flenë përdhe”.

Homeri, Iliada 16:127 (lutja e Akilit)

XI

“Lufta u shpall në të njëjtën kohë kundër Tarentinëve (që janë ende një popull në skajin e Italisë), sepse ata u kishin ofruar dhunë disa ambasadorëve romakë. Këta njerëz kërkuan ndihmë kundër romakëve të Pirros, mbretit të Epirit, i cili e kishte origjinën nga familja e Akilit…

XIII

“…Kështu u kthye ambasadori i Pirros; dhe, kur Pirro e pyeti "çfarë lloj vendi i ishte dukur Roma", Cineas u përgjigj se "ai kishte parë një vend mbretërish, sepse të gjithë ishin të tillë, siç mendohej se ishte vetëm Pirro në Epir dhe pjesën tjetër e Greqisë”.

Eutropius (Përmbledhje e Historisë Romake) Historiae Romanae Breviarium

"Sipas delianëve, disa blatime të shenjta, të mbështjella me kashtë gruri vijnë nga hiperboreanët në Skythi, nga ku ato merren prej fiseve fqinje njëri pas tjetrit gjersa shkojnë në perëndim deri në Adriatik; prej andej ato dërgohen në jug, dhe grekët e parë që i marrin janë dodonasit"
- Herodoti "Historitë", 4.33

Pausanias, 1.12

Duke qenë e informuar për fundin e parakohshëm të Alkmeonit dhe e dashuruar nga Zeusi, Kallirrhoe kërkoi që djemtë që ajo kishte nga Alkmaeoni të mund të rriteshin plotësisht në mënyrë që të hakmerreshin për vrasjen e babait të tyre. Dhe, duke qenë të rritur papritmas, djemtë shkuan për të korrigjuar gabimin e babait të tyre. Tani Pronous dhe Agenor, bijtë e Fegeut, duke mbajtur gjerdanin dhe mantelin në Delfi për t'ia kushtuar ato, u kthyen në shtëpinë e Agapenorit në të njëjtën kohë me Amfoterin dhe Akarnanin, bijtë e Alkmeonit; dhe bijtë e Alkmeonit vranë vrasësit e babait të tyre dhe, duke shkuar në Psophis dhe duke hyrë në pallat, vranë edhe Fegeun dhe gruan e tij. Ata u ndoqën deri në Tegea, por u shpëtuan nga ndërhyrja e tegeanëve dhe disa argjive, dhe Psophidianët u larguan.

Pasi e njohën nënën e tyre me këto gjëra, ata shkuan në Delfi dhe i kushtuan gjerdanin dhe mantelin sipas urdhrit të Akhelous. Më pas ata udhëtuan për në Epir, mblodhën kolonë dhe kolonizuan Akarnaninë.

Pausanias
§ 1.11.6 Grekët e parë që Pirro sulmoi pasi hypi në fron ishin korkyrasit. Ai e pa që ishulli gjendej jashtë territorit të tij dhe nuk donte që të tjerët të kishin një bazë nga e cila ta sulmonin. Kam treguar për Lisimakun se si u tërhoq, pasi mori Korkyrën, në luftën e tij me Lisimakun, se si ai dëboi Demetrin dhe sundoi Maqedoninë derisa ai vetë u dëbua nga Lisimaku, më e rëndësishmja nga arritjet e tij derisa ai bëri luftë kundër romakëve, § 1.11.7 duke qenë greku i parë që dimë që e ka bërë këtë. Thuhet se asnjë betejë tjetër nuk u zhvillua midis Eneas dhe Diomedit me argjivët e tij. § 1.12.1 Pra Pirro ishte i pari që kaloi detin Jon nga Greqia për të sulmuar romakët. 

Apollodori, 3.76-3.77.

Pasi qëndroi në Tenedos dy ditë me këshillën e Thetisës, Neoptolemi u nis për në vendin e Molosëve nëpërmjet tokës me Helenin, dhe gjatë rrugës Feniksi vdiq dhe Neoptolemi e varrosi; dhe pasi mundi Molosët në betejë, ai mbretëroi si mbret dhe i lindi Molosin me Andromaken. Dhe Heleni themeloi një qytet në Molosi dhe e banoi atë, dhe Neoptolemi i dha për grua nënën e tij Deidamia. Dhe kur Peleus u dëbua nga Fthia nga bijtë e Akastit dhe vdiq, Neoptolemi pasoi mbretërinë e të atit."

Apollodori 6.12

“Për këtë arsye Pirro u mund nga romakët edhe në një betejë deri në fund. Sepse nuk ishte ushtria e dobët apo e patrajnuar që kishte, por më e fuqishmja nga ato që ekzistonin atëherë midis grekëve dhe një që kishte bërë shumë luftëra; as nuk ishte një grup i vogël njerëzish që ishte vendosur nën të, por madje tre herë më i madh se kundërshtari i tij, as gjenerali i tij nuk ishte ndonjë lider i rastësishëm, por njeriu që të gjithë e pranojnë se ishte më i madhi nga të gjithë gjeneralët që përparojnë në të njëjtën periudhë;”

Dionisi i Halikarnasit, Antikitetet Romake, 19.11

“Theopompus thotë se janë katërmbëdhjetë kombe epirote. Nga këta, më të famshëm janë Kaonët dhe Molosët, sepse i gjithë Epiri dikur i nënshtrohej, fillimisht kaonëve, më pas Molosëve. Fuqia e tyre u forcua shumë nga familja e mbretërve të tyre që rridhnin nga Aekidët dhe sepse në vendin e tyre ndodhej orakulli i lashtë dhe i famshëm i Dodonës. Kaonët, Thesprotët, dhe pas këtyre Kassopët (të cilët janë Thesprotë) zënë bregdetin, një rrugë pjellore që arrin nga malet Kerauniane deri në Gjirin Ambrakian.

“Molosët ishin gjithashtu epirotë dhe ishin nënshtetas të Pirro Neoptolemit, birit të Akilit, dhe të pasardhësve të tij, të cilët ishin thesalianë. Pjesa tjetër drejtohej nga princat vendas. Disa fise po përpiqeshin vazhdimisht të zotëronin të tjerat, por të gjitha më në fund u nënshtruan nga maqedonasit, me përjashtim të disave që ndodheshin mbi Gjirin Jonian.

Straboni, 7.7.1

Pirro, mbreti i Epirit, kishte një mendim veçanërisht të lartë për fuqitë e tij, sepse ai konsiderohej nga kombet e huaja si një rival për romakët; dhe ai besonte se do të ishte e përshtatshme të ndihmonte të arratisurit që ishin strehuar me të, veçanërisht pasi ata ishin grekë, dhe në të njëjtën kohë të parandalonte romakët me ndonjë justifikim të besueshëm përpara se ai të lëndohej nga duart e tyre.

Cassius Dio, Libri 9.4

Kur Harrybas, mbreti i molosëve, u sulmua në luftë nga Bardyli, iliri, i cili komandonte një ushtri shumë më të madhe, ai dërgoi pjesën joluftarake të nënshtetasve të tij në rrethin fqinj të Etolisë dhe përhapi raportin se po jepte deri te qytetet dhe pasuritë e tij te etolët.

Erontinus, Strategemata, 13.

“Aleksandri, epiroti, kur bëri luftë kundër ilirëve, fillimisht vendosi një forcë në pritë dhe më pas i veshi disa nga njerëzit e tij me veshje ilire, duke i urdhëruar që të shkatërronin territorin e tij, domethënë epirot. Kur ilirët panë që kjo po bëhej, ata vetë filluan të plaçkisnin djathtas e majtas - aq më të sigurt, pasi mendonin se ata që udhëhiqnin ishin skautë (informatorë). Por, kur këta të fundit ishin sjellë në një pozitë të pafavorshme, ata u goditën dhe u vranë.”

Frontinus, Strategemata, Në prita, 10

Sepse midis Brutëve janë Lokrianët Epizefirianë dhe banorët e Krotonit dhe Thuriit. Por në veri të gjirit banorët e parë janë grekët, të quajtur epirotë, deri në qytetin Epidamnus, i cili ndodhet në det. Dhe ngjitur me këtë është toka e Prekalëve, përtej së cilës ndodhet territori i quajtur Dalmacia, i cili i gjithë llogaritet si pjesë e perandorisë perëndimore. Dhe përtej këtij vendi është Liburnia, dhe Istria, dhe toka e Venetëve që shtrihet deri në qytetin e Ravenës. Këto vende janë të vendosura në det në atë rajon. Por mbi ta janë Siskët dhe Suevët (jo ata që janë nënshtetas të Frankëve, por një grup tjetër), që banojnë në brendësi. Dhe përtej këtyre janë vendosur Karnët dhe Norikët. Në të djathtë të tyre banojnë Dakët dhe Panonianët, të cilët kanë një sërë qytetesh, duke përfshirë Singidunum dhe Sirmium, dhe shtrihen deri në lumin Ister. Tani këta popuj në veri të Gjirit Jonian sundoheshin nga Gotët në fillim të kësaj lufte, por përtej qytetit të Ravenës në të majtë të lumit Po vendi banohej nga Ligurët. Dhe në veri të tyre jetojnë Albanët në një tokë jashtëzakonisht të mirë të quajtur Langovilla, dhe përtej tyre janë kombet që i nënshtrohen Frankëve, ndërsa vendi në perëndim mbahet nga Galët dhe pas tyre Spanjollët. Në të djathtë të Po-së janë Aemilia dhe popujt toskanë, të cilët shtrihen deri në kufijtë e Romës. Pra, aq shumë për këtë.”

Procopius (shek 6.e.s) -Lufta gotike, Libri V, 80

Epirotët, folës të një dialekti grek veri-perëndimor, ndryshe nga dorishtja e kolonive greke në ishujt jonianë, të cilët kishin më shumë emra grekë, siç dëshmohet në epigrafi, duket se nënçmoheshin më shumë nga disa shkrimtarë. Historiani athinas i shekullit V pr.e.s Tukididi i përshkruan ata si ‘barbarë’ në veprën e tij ‘Historia e Luftës Peloponeziane’, siç bën dhe Straboni në librin e tij ‘Gjeografia’. Shkrimtarë të tjerë, si Herodoti, Dionisi i Halikarnasit, Pausanias dhe Eutropius, i përshkruajnë ata si grekë. Në mënyrë të ngjashme,fiset apo shteti i Epirit përfshihet në listen argive dhe epidauriane të thearodokëve (mikpritës të të dërguarve të shenjtë) grekë Plutarku përmend një element interesant të folklorit epirot në lidhje me Akilin: në biografinë e tij për mbretin Pirro, ai deklaron se Akili “kishte një status hyjnor në Epir dhe në dialektin e vendit ai quhej Aspetos që sipas Plutarkut ka kuptimin ‘i papërshkrueshmi’ në greqishten homerike).

Epiri është banuar që nga kohët paleolitike (e gurit të vjetër). Banorët e asaj epoke merreshin kryesisht me gjueti, ndërsa të tjerët ishin barinj që sollën me vete dhe gjuhën greke dhe ndërtonin varre për të varrosur udhëheqësit e tyre. Shumë vendbanime dhe gjetje të lashta të periudhës mikenase janë gjetur edhe në Epir. Pas rënies së qytetërimit mikenas, Epiri konsiderohej si vendodhja e saktë për pushtimet doike (1100-1000 pr.e.s) në Greqi.

Thuhet se dorët erdhën nga veriu, dhe disa historianë nacionalistë shqiptarë e interpretojnë sikur ata vijnë nga Iliria. Me veri historianët akademikë të botës nënkuptojnë Thesalinë, Maqedoninë, ose Epirin. Por edhe sikur të kenë ardhur nga Iliria, lëvizja e tyre thuhet të ketë ndodhur 1100 vjet pr.e.s, ndërsa për ilirët thonë se kanë ardhur në Ballkan rreth 900 vjet pr.e.s, pra 200 vjet pas lëvizjes së dorëve.

Epirotët përdornin të njëjtët emra si maqedonasit dhe grekët e tjerë, besonin në të njëjtat perëndi dhe kishin kalendar të njëjtë me Korinthin. Prania e tempujve, amfiteatrove, dhe stadiumeve në Epir tregon qartë një kulturë helene. Ilirët nuk zotëronin gjëra të tilla në kulturën e tyre. Përndryshe do të ishin gjetur edhe në Ilirinë e pastër e të veriut. Nëse ka ndonjë ato i përkasin periudhës romake. Përveç kësaj Epirotët merrnin pjesë në lojrat olimpike dhe në këto lojra lejoheshin të merrnin pjesë vetëm grekët. Këtë e dëshmon shumë mirë Pausanias.

Në veprën “Përreth Tokës”, pika 425, Pseudo-Skymni ose Pasusania i Damaskut shkruan: “ Faros shtrihet jo shumë larg tyre, një vendbanim ishullor i Parianëve dhe e ashtuquajtura Kerkyra e Zezë, të cilën e vendosën Knidianët. Ky vend ka një liqen të madh që ata e quajnë Lyknites. Ishulli tjetër, thonë disa, është vendi ku Diomedi përfundoi jetën e tij, prej nga vjen emri Diomedeia. Përtej këtyre janë Brygët barbarë. Drejt detit është Epidamnos, një qytet grek, që me sa duket e themeloi Kerkyra. Përtej Brygëve banojnë të ashtuquajturit Enkeleas, të cilët Kadmosi i sundonte dikur. Fqinjë me ta është Apolonia, një themel i Kerkyranëve dhe Korintasve, dhe Orikumi një qytet bregdetar grek; sepse e ndërtuan Eubeasit kur u kthyen nga Troja…

Emrat e muajve të kalendarit epirot bazuar në kalendarin e Korinthit
1. ΦΟΙΝΙΚΑΙΟΣ (Phoinikaios) 2. ΚΡΑΝΕΙΟΣ (Kraneios) 3. ΛΑΝΟΤΡΟΠΙΟΣ (Lanotropios) 4. ΜΑΧΑΝΕΥΣ (Makhaneus) 5. ΔΩΔΕΚΑΤΕΥΣ (Dodekateus) 6. ΕΥΚΛΕΙΟΣ (Eukleios) 7. ΑΡΤΕΜΙΣΙΟΣ (Artemisios) 8. ΨΥΔΡΕΥΣ (Psydreus) 9. ΓΑΜΕΙΛΙΟΣ (Gameilios) 10. ΑΓΡΙΑΝΙΟΣ (Agrianios) 11. ΠΑΝΑΜΟΣ (Panamos) 12. ΑΠΕΛΛΑΙΟΣ (Apellaios)

Sipas Gjerojanit (historian modern grek), termi “barbar” nuk do të thotë jo grek, por popull i pakulturuar, pra popull i cili, edhe nëse e fliste greqishten, nuk e njihte qytetërimin helen. Në lidhje me këtë ai shkruan:

“Për sa i përket pjesës së shkrimtarëve të vjetër, sidomos të Thukididit, të cilët shkruajnë se epirotët qenë barbarë, duhet patur parasysh se popujt e përmendur (të Epirit- K.F.), për arsye të vendbanimeve të tyre të largëta, të izolimit gjeografikisht nga qendrat e qytetërimit grek dhe të mungesës së kontakteve të vazhdueshme të grekëve me fiset barbare të Illyrisë, ishte e natyrshme të konsideroheshin prej grekëve të tjerë, sidomos prej athinasve, si barbarë, d.m.th. jo të qytetëruar si ata dhe me gjuhë të panjohur, si thotë Thukididi për Euritanët… Por këto elemente në asnjë mënyrë, – vazhdon ai, – nuk kanë kuptimin se nga pikëpamja etnike epirotët nuk janë grekë”. Pastaj shton: “Veç kësaj, nuk duhet të harrojmë se për Thukididin si athinas, ishte tepër e natyrshme t’i quante epirotët barbarë, pasi ata shpejtuan të luftonin për krah Lakedemonëve (gjatë Luftës së Peloponezit- K.F.)”.

Megjithatë, K. Gjerojani pranon se Epiri i lashtë pësoi në shek. VIII-VII një dyndje popullatash ilire. Por kjo dyndje, thekson ai, nuk e ndryshoi strukturën etnike të Epirit. Ajo mbeti si dhe më parë, nënvizon ai, një provincë greke. Sipas tij, ilirët arritën të vendoseshin vetëm në periferinë veriore të Epirit.

Në një libër tjetër thuhet se:

…..Mbretërit e Epirit, siç vërteton mbishkrimi athinas i Arybasit, i datueshëm rreth viteve 343-42, pranoheshin ndër garat sportive greke, dmth se njihej karakteri grek i tyre. Tradita historike, ndoshta bashkëkohore, i jepte Tharrypasit meritën që solli shkronjat, ligjet dhe zakonet greke në krahinë…. Ka gjurmë të qendrave helenike në Epir që i takojnë një kohe edhe më të lashtë. Herodoti (II, 56; IV, 34) dëshmon se në Dodonë flitej greqisht, dhe greke duket edhe prejardhja e emrit Hellopia, që i jepet territorit përreth, emër i dëshmuar qysh te Hesiodi, ashtu si emri i Helloi-ve, ose Selloi-ve, qofshin ata priftërinjtë e kultit ose një fis nga i cili dilnin priftërinjtë që përmenden te Homeri. Për marrëdhënie me Thesprotinë flet edhe Homeri, kur rrëfen për ardhjen e Odiseut në këtë krahinë…

Sipas gjuhëtarëve më serioz deri në shekullin IV gjuha shqipe nuk flitej më poshte se Vlora.

LUFTËRAT E EPIRIT ME ILIRËT, MAQEDONASIT DHE ROMAKËT

Viti 770 pr.e.s. Sipas Kronikonit të Eusebius, Karani çon ndjekësit e tij në veri nga Argosi për të ndihmuar mbretin e Orestëve, i cili është në luftë me fqinjët e tij, Eordajtë. Orestët (një nën-fis i molosëve) zënë një vendndodhje në Greqinë qendrore-veriore, në veri-lindje të Epirit. Mbreti i premton Karanit gjysmën e territorit të tij në këmbim të ndihmës së tij të suksesshme. Orestët vërtet dolën të suksesshëm dhe mbreti e mbajti premtimin e tij, ndoshta duke i dhënë Karanit gjysmën lindore të territorit ku ai themeloi mbretërinë maqedonase. Maqedonasit duket se kanë marrëdhënie të ngushta dhe miqësore me epirotët që në fillim.

Shekullit VI pr.e.s, shfaqet në histori Alkoni, mbret i mollosëve, i cili pretedon për grua Aragestën e Sikionit.

Shekulli 5. pr.e.s. Në këtë kohë, Molosët e Epirit duket se janë absorbuar ose janë bashkuar kryesisht me kaonët në veri dhe thesprotët në jug.Epirotët jetojnë një jetë më pak të përparuar se kushërinjtë e tyre helenë më në jug. Qyteti ose polisi është i panjohur këtu, ku shumica e njerëzve jetojnë në fshatra të vegjël. Rajoni mbetet një territor kufitar, duke u mbrojtur përgjithmonë nga ilirët në veri, por ekzistenca e orakullit në Dodonë e bën Epirin një shtet shumë më të rëndësishëm se sa mund të ishte ndryshe, pasi orakulli është i dyti pas Delfit për nga rëndësia e tij.

Viti 450 pr.e.s, mbret i Mollosëve është Admeti. Admiti kundërshton Themistokliun, i cili ka kontroll efektiv në Athinës, por të dy nuk bien ndesh për këtë çështje. Për pasasardhësit e Admetit nuk ka të dhëna, por, gjatë asaj periudhe, mbretërimi i Arrhabeut është veçanërisht i fortë si mbret i fisit Lynkestëve në Maqedoninë e Epërme, i cili zakonisht shihet si një nën-fis mollos.

424-423 pr.e.s. Lynkestët së fundmi janë tërhequr gjithnjë e më shumë në sferën e ndikimit maqedonas. Duke pretenduar prejardhjen nga të mërguarit korinthas të familjes sunduese Bakiade të shekullit të shtatë pr.e.s, Arrhabeu (mbret i Lynkestëve në këtë kohë) rebelohet kundër Perdikas II të Maqedonisë. Gjërat arrijnë kulmin në Betejën e Lynkestit në 423 pr.e.s, pjesë e Luftërave të Peloponezit. Maqedonasit detyrohen të tërhiqen të poshtëruar pasi panë forcën e përbashkët të ushtrisë lynkeste dhe ilire që u kundërvihen.

Viti 393 pr.e.s. Ndërsa Bardyli i fisit ilir të Dardanëve nuk i pushton drejtpërdrejt Lynkestët, duket se është fakt se ai fiton kontrollin e tyre rreth kësaj date, si pjesë e mbretërisë së tij në rritje, e cila së shpejti kalon kufijtë e Maqedonisë.

Viti 385 pr.e.s. Molosët sulmohen nga ilirët, pjesë e një komploti që është nxitur dhe mbështetur nga Dionisi i Sirakuzës. Ai dëshiron të vendosë Alketan në fronin epirot si pjesë e planit të tij për të kontrolluar të gjithë detin Jon. Sparta ndërhyn dhe i dëbon ilirët pasi i mund ata në betejë, megjithëse ilirët besohet se vrasin 15,000 molosë dhe shkatërrojnë rajonin përpara se të ndodhte kjo.

370 pr.e.s. Neoptolemi I fillon konsolidimin e mbretërisë epirote në kurriz të fiseve fqinje. Disa burime pohojnë se Neoptelemi dhe vëllai i tij, Arybas, bien dakord të ndajnë mbretërinë pas vdekjes së babait të tyre dhe të dy janë në gjendje të sundojnë territoret e tyre përkatëse në paqe. Mbretëria ribashkohet nën Arybasin pas vdekjes së vëllait të tij.

360 pr.e.s Një sulm i mëtejshëm nga ilirët sheh Arybasin duke tërhequr të gjithë joluftëtarët jashtë rajonit, duke i evakuuar ata në Etoli. Ilirët, që po plaçkisnin lirshëm Epirin, befasohen nga trupat epirote ndërsa rëndohen me plaçkën e tyre dhe mposhten lehtësisht.

Viti 359 pr.e.s. Olimpia, mbesa e Arybasit, martohet me Filipin II të Maqedonisë. Bashkimi është pjesërisht për të kombinuar burimet për të shmangur fiset e rrezikshme ilire në veri-perëndim, por gjithashtu çimenton një aleancë midis dy mbretërive që ndihmon në krijimin e një perandorie, pasi Olimpia lind Aleksandrin e Madh në 356 para Krishtit.

334-331 pr.e,s. Me kërkesë të kolonisë greke të Tarasit, Aleksandër Mollosi I niset me një forcë epirotësh, maqedonasish dhe tarantinësh për në Itali. Ai lufton fiset italike të Brutëve dhe Lukanëve, dhe në 332 pr.K mund një aleancë të Lukanëve dhe Samnitëve pranë Paestumit. Në të njëjtin vit ai lidh një traktat me romakët dhe vazhdon betejën kundër popujve të tjerë italikë. Ai iu merr Heraklean Lukanëve dhe më pas Sipontumin dhe Terinën Brutëve, por, pasi u detyrua të pranonte betejën në Pandosia (në Kalabri), ai vritet nga dëbimi i Lukanëve. Humbja është e rëndësishme pasi shënon fundin e çdo kolonizimi të ri grek në Itali dhe i mëson italianët se si të mposhtin falangën, e cila manovrohet plotësisht në tokën shkëmbore nga italikët që lëvizin me shpejtësi.

325/320 pr.e.s. Formohet Lidhja Epirote. Të tre fiset epirote, kaonët (në Epirin veriperëndimor), molosët (në qendër të Epirit) dhe thesprotët (në jugperëndim të Epirit, përgjatë bregdetit), zgjedhin t'i bashkohen ligës, duke sugjeruar që edhe pse ata mund të jenë të bashkuar politikisht brenda mbretërisë epirote, ata janë ende në krye të fateve të tyre individuale. Të tre janë tani të bashkuar në një shtet të federuar lirshëm nën kontrollin e mbretit molosian që më pas bëhet një fuqi e madhe rajonale, dhe për këtë arsye e shënon veten si një pengesë për fuqinë në rritje të Romës republikane.

319-315 pr.e.s. Poliperkoni, regjenti i Maqedonisë, lidhet me Eumenin gjatë Luftës së Dytë të Diadokëve, por dëbohet nga Maqedonia nga Kasandri dhe ikën në Epir me mbretin e mitur Aleksandrin IV dhe nënën e tij Roksana. Regjenti i ri, Kasandri, kap Aleksandrin IV dhe Roksanën, dhe Eumeni mposhtet në Azi dhe vritet nga trupat e tij.

313 pr.e.s. Në përgjigje të rivendosjes së Ajakidëve në kurriz të mbretit të tij të urtë në Epir, Kasandri i Maqedonisë dërgon një ushtri në Epir gjatë Luftës së Tretë të Diadokëve. Ajakidi mposhtet dy herë dhe vritet gjatë disfatës së dytë. Djalit të tij të mitur, Pirros, i jepet azil në oborrin e mbretit ilir Glaukias të Taulantëve, megjithë një pushtim nga Kasandri në përpjekje për të rikthyer princin.

Viti 307 pre.s. Me vdekjen e Alketas, Glaukia i Taulantëve shfrytëzon rastin për të pushtuar Epirin dhe për të vendosur në fron Pirron, tashmë dymbëdhjetë vjeç. Fillimisht i mbështetur nga kujdestarët, sapo rritet ai dëshmon se është një sundimtar i aftë ushtarakisht.

Viti 302 pr.e.s. Ndërsa merrte pjesë në dasmën e djalit të Glaukias së Taulantëve, Pirro rrëzohet nga froni nga armiku i tij, Kasandri i Maqedonisë, dhe Neoptelemi II shumë më i bindur rikthehet në fron. Megjithatë, duke qenë mbreti legjitim që kur ishte foshnjë, Pirro duket se ka zhvilluar një vullnet të hekurt për të mos u mundur. Ai fiton mbështetjen e Ptolemeut I të Egjiptit dhe rimerr fronin në 297 para Krishtit.

295 - 286 pr.e.s. Pirro e zhvendos kryeqytetin e tij në Ambraki (Artën e sotme) në 295 para Krishtit, dhe më pas shkon në luftë kundër ish-aleatit dhe kunatit të tij, Demetrius I Poliorketes të Maqedonisë. Deri në vitin 286 pr.e.s. ai e pushtoi Maqedoninë për vete, megjithëse u dëbua nga ish-aleati i tij, Lisimaku, në 285 para Krishtit. Në një moment ai sulmon edhe ilirët, duke pushtuar kryeqytetin e atëhershëm, me sa duket kryeqytetin e Dardanëve pasi ata aktualisht duket se mbajnë mbretërinë më të lartë ilire.

282 pr.e.s. Fuqia në rritje e Romës shpëton koloninë greke të Thurit nga pushtuesit italikë, por kolonia greke e Tarentumit ndërhyn, duke fundosur disa nga anijet romake. Roma i shpall luftë Tarentos dhe Pirro mbështet Tarenton, siç bëjnë shumë nga popujt italik jugorë, duke përfshirë Brutët, Lukanët dhe Samnitët. Edhe Pirro ka aleatë ilirë në formën e Dardanëve të fuqishëm. Pirro pushton Sirakuzën në vitin 277 para Krishtit dhe e mban atë për dy vjet, me mbështetjen e dhënë nga fisi italian, Messapii. Lufta e tij e vështirë por e kushtueshme kundër Romës në ishull i sjell mbretërisë një ndjenjë të shkurtër rëndësie. Janë edhe fitoret e tij të kushtueshme ato që frymëzojnë termin 'fitore pirrike', pasi një fitore me humbje kaq të larta nuk është aspak fitore e vërtetë. Kur Pirro largohet nga Siçilia, një nga ish-gjeneralët e tij, Hieroni, emërohet komandant i përgjithshëm i forcave të armatosura të Sirakuzës dhe bëhet mbret në vitin 270 para Krishtit.

Viti 272 pr.e.s. Pirro shkon në luftë kundër Antigonit të Maqedonisë për mungesën e mbështetjes së tij gjatë luftës kundër Romës, por Pirro e gjen veten të bllokuar brenda mureve të Argosit me Antigonin që e rrethon me forca superiore. Duke u përpjekur të dalë, njësia e tij e elefantëve bëhet lëmsh dhe shkakton kaos të mëtejshëm. Gjatë kësaj, Pirro goditet nga një pllakë e hedhur nga një grua e moshuar. Më pas Zopyri, një nga ushtarët e Antigonit, e vret atë. E gjithë ushtria e tij veterane shkon te mbreti fitimtar maqedonas, duke e rritur shumë fuqinë e tij.

240 pr.e.s. Me Epirin të fiksuar tani si një fuqi e madhe rajonale pas vdekjes së Pirros në 272 pr.e.s, është radha e Ardianëve, dikur vartës të Epirit, të zgjerohen dhe të dominojnë. Agroni kap një pjesë të Epirit dhe gjithashtu Korkyrën (Korfuzin), ish-portin korintik të Epidamniit dhe Farosin me radhë. Garnizonet e reja ngrihen në çdo vend. Të vendosur për të drejtuar veten në vend që të mbeten nën sundimin e mbretërve, populli i Epirit qeveriset nga republika e cila u formua rreth vitit 235 para Krishtit, duke ruajtur titullin e Lidhjes Epirote. Ajakidët u shfarosën midis viteve 235 dhe rreth 233 para Krishtit. Ndoshta e vetmja e mbijetuar është Nereida, motra e Deidamias (Mbret i Epirit), e cila është e martuar me Gelon II të Sirakuzës. Arsyet për këtë shfarosje të papritur janë të paqarta dhe mund të përfshijnë një mospopullaritet të mundshëm me aleancën maqedonase dhe presion nga etolët. Sigurisht që shërben për dobësimin e rëndë të Maqedonisë. Epiri zvogëlohet disi në territor, me rajonin e Akarnanisë në Epirin juglindor që shpalli pavarësinë e tij dhe etolët pushtuan Ambrakinë, Amfilokinë dhe territorin e mbetur në veri të Gjirit Ambrakian. Një kryeqytet i ri epirot duhet të krijohet shpejt, në Foenike, në veri të Epirit.

Vitet 232-31 pr.e.s. Akarnanët e gjejnë veten nën presion në rritje nga etolët. Tashmë të rrethuar në Medion ata kërkojnë ndihmë nga Demetri II i Maqedonisë, i cili, për pjesën më të madhe të mbretërimit të tij, ka qenë në luftë me etolët dhe Lidhjen Akeane. Në përgjigje ai sjell Agronin dhe ilirët e tij Ardianë, të ciët lundrojnë deri në Medion, nisin sulmin e tyre me sukses të madh, të ndihmuar përfundimisht nga Medionitët ndërsa largoheshin nga qyteti, dhe më pas lundrojnë për në shtëpi. Humbja e papritur e Etolianëve trondit Greqinë. Viti 228 pr.e.s. Qyteti kaonian i Butrintit në veri të Epirit (tani në jugperëndim të Shqipërisë) bëhet një protektorat romak së bashku me ishullin e Korfuzit që shtrihet përballë tij. Skerdilajdi i Ardianëve ilirë gjithashtu gëzon sukses të konsiderueshëm kundër epirotëve.

200-196 pr.e.s. Lidhja Epirote mbetet neutrale gjatë Luftës së Dytë Maqedonase (sikurse gjatë luftës së parë), në të cilën Filipi V i Maqedonisë mposhtet në Betejën e Kynoskefalës në 197 para Krishtit, ndërsa gjenerali i tij, Androstheni, mposhtet afër Korintit.

172 - 168 pr.e.s. Perseu i Maqedonisë dhe Roma ripërtërijnë luftimet në Luftën e Tretë Maqedonase. Epiri është i ndarë, me kaonët dhe thesprotët që qëndrojnë në anën e Romës dhe molosët në aleancë me Maqedoninë. Rezultati është një katastrofë për Epirin, me kaonianët që u aneksuan nga Roma në 170 para Krishtit. Humbja e papritur e një pjese të madhe të territorit ndoshta i lejon Haropsit të marrë kontrollin si tiran.

167 pr.e.s. Ushtria romake e Aemilius Paulus shkatërron tempullin e Zeusit në Dodona të Epirit. Me sa duket tempulli është rindërtuar më pas nga grekët, për t’u shkatërruar përsëri nga sulmi i madh i udhëhequr nga Skordiskët mbi kontrollin romak në 88 pr.e.s.

195 pr.e.s. Mbretëria epirote pushtohet nga Roma, me mijëra banorë të saj të skllavëruar dhe rajonin duke u plaçkitur aq thellë sa duheshin shekuj për t'u rikuperuar. Epiri mbetet brenda perandorisë romake dhe ndarjes së saj lindore pasuese për shtatëqind e pesëdhjetë vitet e ardhshme apo më shumë. Në vitin 146 p.e.s. përfshihet në provincën e re të Maqedonisë. Shekulli III i erës sonë. Pas reformave nga perandori romak Diokleciani në fund të shekullit të tretë, Epirus Vetus (Epiri i vjetër) hiqet nga provinca e Maqedonisë. Kjo zonë mbulon Greqinë moderne veriperëndimore dhe një pjesë të vogël të Shqipërisë jugore. Epiri i Ri, i njohur në latinisht si Epirus Nova (apo Illyria Graeca) shtrihet në veri të tij (ky përbën pjesën më të madhe të territorit të Shqipërisë, përveç rretheve më veriore).

Rreth 600 – 1204 e.s. Epiri është marrë nga Perandoria Romake Lindore nga kolonët emigrantë sllavë. Rimerret nga Bizanti në vitin 916 dhe humbet përsëri, nga Bullgaria, në 988. E rifituar nga Bizanti në vitin 1014, mbahet deri në pushtimin e Perandorisë nga Kryqëzata e Katërt në 1204. Pretenduesit për fronin bizantin ngritën baza rivale, duke përfshirë një prej tyre me qendër vetë Epirin. 

Edhe Finiqi (Foinike) pranë Sarandës, përmendet nga Polibi si qytet grek. Në veprën “Historitë”, ndërsa përshkruan luftën midis epirotëve dhe mbretit ilir Skerdilajdi, Polibi shkruan: “Sipas këtyre kushteve, ata e lanë qytetin dhe popullsinë e tij të lirë kundrejt një shpërblimi; skllevërit, mallrat dhe pasuritë e tjera i vendosën në barkat e tyre, dhe ndërsa një nga trupat luftarake lundronte për në shtëpi, Skerdilaidi marshoi përsëri përmes kalimit pranë Antigonisë. Ata u kishin shkaktuar banorëve grekë të bregdetit jo pak shqetësim dhe panik; sepse, duke parë kështu qytetin më të vendosur dhe më të fuqishëm të Epirit të marrë papritur dhe popullsinë e tij të skllavëruar, të gjithë filluan të shqetësoheshin jo më, si dikur, për prodhimet e tyre bujqësore, por për sigurinë e tyre dhe të qyteteve të tyre.”


Më poshtë keni një emision mbi Epirin dhe Butrintin.
Më poshtë kemi hartën antike të situatës së Epirit para pushtimit romak dhe sundimit maqedonas. Me të kuqe janë ilirët dhe me të zezë grekët. Shihet që kolonitë greke kanë zaptuar të gjithë bregdetin shqiptar dhe më lart.

Burime
www.perseus.tufts.edu/hopper/text
historyofepirus.wordpress.com/2006/12/31/ancient-writers-about-epirus/
www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/GreeceEpirus.htm
commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Proto-Albanian,_4th_century.png