AFËRDITA në fenë greke

Qëllimi i veprimtarisë së Afërditës është drejtpërdrejt dhe ndjeshmërisht i dukshëm: përmbushja e gëzueshme e seksualitetit. Afrodisia, afrodisiazein si një folje, tregon fare thjesht aktin e dashurisë, dhe te ‘Odisea’, emri i perëndeshës është përdorur tashmë në të njëjtin kuptim. Emri i vjetër abstrakt për dëshirën seksuale, eros, i cili është mashkullor nga gjinia gramatikore, bëhet zoti Eros, djali i Afërditës; Himerosi i dëshirës së pakontrolluar, shpesh qëndron pranë tij; të dy portretizohen si të rinj me flatra dhe më vonë gjithashtu si fëmijë me flatra (engjëj). Sado e parespektueshme që mund të duket apoteoza e seksualitetit në dritën e traditës së krishterë, ndjeshmëria moderne mund të vlerësojë gjithashtu se si në përvojën e dashurisë i dashuri dhe në të vërtetë e gjithë bota shfaqet e shpërfytyruar dhe e intensifikuar me gëzim, duke i bërë të gjitha të tjerat të duken të parëndësishme: një fuqi e jashtëzakonshme zbulohet, një hyjni e madhe.

Nuk ishin grekët të parët që emërtuan një perëndeshë të këtij lloji dhe që e adhuruan atë me një kult. Pas figurës së Afërditës qëndron qartë perëndesha e lashtë semite e dashurisë, Ishtar-Astarte, bashkëshortja hyjnore e mbretit, mbretëresha e qiellit dhe njëkohësisht dashnorja (geisha). Kjo origjinë semitike, ose më saktë fenikase, është pohuar tashmë nga Herodoti. Megjithatë, prova vendimtare vjen nga ato përputhje në kult dhe ikonografi që shkojnë përtej seksualitetit të thjeshtë: kjo hyjni është androgjene - ekziston një Ishtar me mjekër dhe një Ashtar mashkull krahas Astartes, ashtu siç ka një Afërditë me mjekër dhe një Afërdit mashkull krahas Afërditës; Astarte quhet Mbretëresha e Qiellit ashtu si Afërdita quhet Qiellore, Urania; Astarte adhurohet me altarët e temjanit dhe flijimet e pëllumbave ashtu si Afërdita dhe vetëm Afërdita. Ishtar është gjithashtu një perëndeshë luftëtare, dhe përsëri Afërdita mund të jetë e armatosur dhe të dhurojë fitore. Nëse për më tepër ka prostitucion në kultin e Afërditës, atëherë merret përsipër karakteristika më famëkeqe e kultit Ishtar-Astarte. Lidhja me kopshtin dhe detin është gjithashtu e pranishme në të dy rastet. Në procesin e përhapjes nga Lindja në Perëndim një pjesë ndoshta luhej nga paraqitje ballore të perëndeshës së zhveshur, të tilla që hasen kryesisht në objekte të vogla, në copa zbukuruese dhe varëse ari; mbase është për këtë arsye që Afërdita quhet e Arta. Në tekstet mikenase nuk ka asnjë gjurmë të Afërditës; figurat e famshme të fletëve prej ari nga varri i tretë drejtkëndor janë pa homologe.

Si një vend ndërmjetës tradita përmend Qipron, dhe në veçanti Pafosin. Pafosi është tashmë shtëpia e Afërditës në veprën ‘Odisea ’dhe për kohën e ‘Iliadës’ e tutje Kypris është emri poetik më i zakonshëm për perëndeshën. Megjithatë, piktura është e komplikuar nga rezultatet e reja arkeologjike në lidhje me tempullin antik dhe gjerësisht të njohur të Afërditës në Pafos: kjo është një vendosje monumentale që daton nga shekulli XII, koha kur akejtë mikenas u vendosën atje; Tradita mikenase është e dukshme edhe në fasadën e tempullit trepjesësh me brirë kultesh, siç tregohet në monedhat e vona. Lëvizja kolonizuese fenikase e cila u përhap nga Tyri arriti në Qipro vetëm në shekullin e nëntë (pr.e.s); tempulli mikenas në Kition u zëvendësua nga një faltore e Astartes rreth vitit 800 (pr.e.s). E prapëseprapë një ndërtesë e tillë monumentale e tempullit në vetvete nuk është më mikenase se Afërdita. Faltorja e dytë e famshme e Afërditës në Qipro është në Amathus, ku një shkrim dhe gjuhë autoktone eteo-qipriote ka vazhduar deri në prag të epokës helenistike. Por do të duket se Afërdita nuk mund të jetë thjesht as një vendase në Qipro; Statujat e epokës së bronzit qipriote të perëndeshës së zhveshur kanë fytyra zogjsh me një neveritje të frikshme. Qiproja ishte gjithnjë e ekspozuar ndaj ndikimeve të shumëllojshme nga Lindja e Afërt, por derisa të deshifrohen shkrimet qipriote këto vështirë se mund të përcaktohen. Me vlerë për t’u shënuar është një statujë prej bronzi e perëndeshës së zhveshur e cila qëndron mbi një shufër bakri, një homologe e Zotit mbi shufrën e bakrit nga Enkomi - lidhja midis tempullit dhe punishteve farkëtuese ishte gjithashtu e habitshme në faltoren e Vjetër të Mikenës në Kition. Lidhja e Afërditës dhe Hefestit duket se këtu merr një rëndësi të papritur. Sidoqoftë, këtu origjina e Afërditës mbetet aq e errët sa edhe emri. Mundësia e një rimodelimi dytësor nën ndikimin fenikas duhet të merret gjithmonë parasysh; një faltore e dytë arkaike e Afërditës në Pafos tregon tipare të shumta fenikase në monumentet që i dedikohen asaj.

Afërdita e Artë, perëndesha bukuroshe e dashurisë, është prej kohësh e njohur për poezinë epike. Historia se si Afërdita mposhti Athenën dhe Herën në Gjykimin e Paridit dhe si kjo çoi në rrëmbimin e Helenës dhe në shpërthimin e Luftës së Trojës është padyshim një motiv i lashtë legjendar. Kjo përrallë përsëritet në Iliadë kur poeti përshkruan se si Afërdita e largoi Paridin nga disfata e tij nga duart e Menelaut në dhomën e tij martesore në Trojë dhe e solli Helenën tek ai. Helena e njeh perëndeshën nga qafa e saj jashtëzakonisht e bukur, gjinjtë e saj të këndshëm dhe sytë e ndezur, rezistenca e saj ndaj vullnetit të fuqishëm të perëndeshës kapërcehet me shpejtësi. Afërdita, gjithashtu, mund të jetë një perëndeshë e tmerrshme. Ndërhyrja e Afërditës në betejë është më pak e suksesshme kur ajo përpiqet të mbrojë djalin e saj Enea nga Diomedi: Diomedi e plagos atë (perëndeshën) në dorë, dhe ndërsa rrjedh gjak hyjnor, Diomedi përqesh, duke bërtitur se ajo mund të mashtrojë gratë e dobëta, por duhet të qëndrojë larg luftës – Ati Zeus pajtohet me këtë gjykim, por shprehet me fjalë shumë më miqësore. Ai vetë, natyrisht më vonë i nënshtrohet magjisë së brezit të qëndisur të Afërditës: ‘në të është dashuria, dëshira e zjarrtë, ligjërimi i këndshëm dhe mashtrimi. Në këngën që Demodokosi u këndon fenikasve, joshësja e madhe më në fund bie viktimë e kurtheve të saj: Afërdita, e cila është e martuar me Hefestin, bën një lidhje të fshehtë me Aresin e shpejtë, por Hefesti krijon me art një rrjetë dhe i kap të dy në flagrancë, ndërsa të gjithë perënditë mblidhen rrotull me të qeshurat e tyre homerike me këtë pamje të çmuar.

Afërdita është pikturuar me ngjyrat më të shkëlqyeshme në himnin e hershëm, i cili tregon se si ajo takoi bariun Ankhis në malin Ida për t'u bërë pastaj nënë e Eneas. Këtu ajo merr tipare të perëndeshës frigjiane Kybela, Nënës së Malit, një formë e Perëndeshës së Madhe Anadollake e cila gjithashtu barazohet me Afërditën diku tjetër. Ajo lëviz nëpër shpatet e pyllëzuara të Ida-s e ndjekur nga ujqër gri servilë, luanë me sy të ndritshëm, arinj dhe pantera të shpejta; perëndesha kënaqet në shpurën e saj dhe hedh dëshirën e zjarrtë të dashurisë në gjinjtë e tyre: dy nga dy ata çiftëzohen në strofkat e tyre të errëta. Kjo Afërditë është një mbrojtëse e kafshëve, një dashnore e kafshëve të tmerrshme grabitqare, por nën ndikimin e saj ata harrojnë natyrën e tyre dhe i binden ligjit më të lartë të bashkimit seksual.

Thellësitë më të mistershme dhe shqetësuese janë të zhytura në mitin e lindjes për të cilin rrëfen Hesiodi. Ouranos qielli, burri i Gaias, nuk lejonte që fëmijët e tij të dilnin në dritë dhe kështu, ndërsa Ouranosi qëndronte i përqafuar me Gaian, Kronosi, i biri, i preu organet gjenitale të atit me një drapër dhe i hodhi në det. Ndërsa deti i merrte me vete, një shkumë e bardhë u mblodh rreth tyre dhe në të u formua një vajzë; dallgët e çuan në Kythera dhe që andej në Qipro, ku doli në breg - perëndeshë e mrekullueshme dhe e bukur, Afërdita e lindur nga shkuma dhe njëfarë Dione përmendet si nëna e saj, në këto të dhëna ajo është më e vjetër se të gjithë perënditë olimpike; në diferencimin e parë kozmik, ndarjen qiell dhe tokë, u shfaq gjithashtu fuqia e bashkimit. Afërdita është kapur kështu në një traditë të spekulimeve kozmogonike, e cila ka vazhduar të shfrytëzohej bollshëm nga Orfeu deri te Parmenidi dhe Empedokli: pjelloria dhe përzierja e dashurisë është ajo që e shtyn botën përpara.

Edhe pse është injoruar në epikat heroike, miti i lindjes nuk është një ekstravagancë e padobishme e fantazisë poetike. Epiteti homerik i Afërditës, ‘philommeides’, dashamirëse e të qeshurës, në formimin e saj të fjalës, është një reformim i ‘philomedeve’ Hesiodike, ‘asaj i përkasin organet gjenitale të meshkujve’. Një terrakotë e çuditshme kushtimore nga shekulli i shtatë tregon një Afërditë me mjekër që del nga një qeskë skrotale. Tredhja dhe hedhja në det me sa duket janë të lidhura me ritualet e flijimit; dhia i përket Afërditës. Figura që del nga deti, sigurisht, e ka lënë mbrapa gjithë këtë. Lindja nga deti ishte një temë e preferuar për artin grek dhe portretizohet më e bukura në Fronin e Vonë Arkaik Ludovisi, i cili ndoshta mund të vijë nga tempulli i Afërditës në Lokroi.

Adhurimi i Afërditës gjen shprehurinë e tij më personale dhe më të plotë në poezitë e Safos. Rrethi i vajzave që janë në pritje të martesës lahet në aureolën e perëndeshës, me kurora lulesh, fustane të kushtueshme, aroma të ëmbla dhe divane të butë. Afërdita thirret në festë, për t’u ulur pranë vëllait të saj dhe pajtimi i tyre gjithashtu i drejtohet Kyprisit. Poema e cila u vendos në fillim të koleksionit përshkruan se si Afërdita e fronit me ngjyra të ndezura zbret në tokë në një karrocë shpendësh nga shtëpia e artë e babait të saj: ajo dëgjon përgjërimin e ithtarëve të saj, ajo do të kthejë (ndryshojë) zemrën e të dashurit një në mënyrë që dashuria të kthehet; vetëm dashuria parandalon që jeta të pushtohet nga shqetësimet dhe lodhja.

Gjithsesi, pranimi i paepur i seksualitetit nuk është një çështje sigurisht edhe në Greqi. Në shekullin e katërt pr.e.s gjejmë Afërditën të ndarë në dy aspekte: dashurinë më të lartë, qiellore, Afërditën Ourania dhe dashurinë e të gjithë njerëzve, Afërditën Pandemos, e cila është përgjegjëse, për jetën më të ulët seksuale dhe në veçanti për prostitucionin. Të dy emrat e Afërditës janë epitete të kultit të vjetër dhe shumë të përhapur, por kuptimet origjinale ishin krejt të ndryshme. Ai Qiellor është Mbretëresha Fenikase e Qiellit dhe Pandemos është fjalë për fjalë, ai që përqafon të gjithë njerëzit si lidhjen e përbashkët dhe ndjenjën e vëllazërisë në nevojshme për ekzistencën e çdo shteti. Edhe këtu, tradita lindore qëndron në sfond me fuqinë gjithëpërfshirëse të Ishtarit, e cila është në veçanti një fuqi politike. Hyjnesha e Madhe e Azisë së Vogël është veçanërisht e dukshme në Mbrojtësen e qytetit të Afrodisias në Karia. Në shumë vende trupat e magjistratëve i bëjnë dedikime vullnetare komunale Afërditës, ose si kujdestare e tyre ose si kontrast me detyrat e tyre zyrtare.

Në ikonografi, figura e zhveshur orientale u zëvendësua që në gjysmën e parë të shekullit të shtatë nga përfaqësimi normal i perëndeshës me rroba të gjata, të kushtueshme dhe kurorën e lartë të perëndeshës (të quajtur) polos. Veshja e hollë është specialiteti i Afërditës, më së shumti gjerdanët dhe rrobat herë pas here me ngjyra të ndezura që synojnë të japin një efekt oriental. Deri në vitin 340 statuja e një Afërdite të zhveshur, që me sa duket po përgatitej të bënte një banjë, u krijua për faltoren në Knidos nga Praksiteli, për shekuj me radhë kjo figurë mbeti përfaqësimi më i njohur i perëndeshës së dashurisë, mishërimi i të gjitha hijeshive femëror. Statuja u shfaq në rreth në mënyrë që të mund të admirohej nga të gjitha anët; Burimet greke sugjerojnë se ajo nxiste më shumë vojerizëm (dëshira seksuale) sesa devotshmëri. Shumë Afërdita të famshme ndoqën artin helenistik, gjysmë të zhveshura dhe të zhveshura fare, kalipigiane (me vithe të formuara bukur) dhe të ndrojtura. Aty u shumëfishuan me kopje perandorake dhe sot janë ekspozuar në muze, por ato mund të pretendojnë të zënë ndonjë vend në historinë e fesë. Thirrja për traditën e Eneas në Romë, e bërë veçanërisht nga Jul Çezari, i dha shtysë një kulti të Venus Genetrix, por si rezultat ishte më shumë Nëna Frigjiane sesa Afërdita Greke që filloi të adhurohej.

"Greek Religion" - Walter Burkert