SIMBOLIZMI I DHISË SË EGËR NË PARAHISTORI

Ka pasur një vlerësim në rritje të trazirave politike dhe kulturore në të gjithë Lindjen e Afërt gjatë mijëvjeçarit të tretë dhe të katërt. Nga njëra anë, duket se gjatë mijëvjeçarit të katërt, qytetet e rrafshnaltës qendrore dhe veriore iraniane si Susa dhe Godin i janë nënshtruar një bashkimi kulturor me popullin mesopotamian të kulturës së Urukut të Vonë. Pastaj, pak më vonë, të ashtuquajturit proto-Elamitë, një popull jo-mesopotamian që vinin nga Lindja, u ndeshën me të njëjtën kulturë Uruke. Rreth vitit 3000 pr.e.s, Rrafshnalta e Iranit u unifikua nën një fuqi kulturore, ekonomike dhe politike, proto-elamite.
Ky studim paraqet tezën se një konfrontim i madh midis të vjetrës dhe të resë që tashmë kishte filluar drejt fundit të mijëvjecarit të pestë, ka vazhduar në të gjithë të katërtin, dhe ka përfunduar vetëm pasi kultura Proto-Elamite ishte e pranishme, në vitin 3200 pr.e.s. Ky ndryshim i ngadaltë, por i vazhdueshëm në konceptet kulturore, është nxjerrë nga studimi se si banorët e Lindjes së Afërt paraqisnin idetë e tyre më të shenjta mbi qeramikë dhe vula cilindrike gjatë gjithë kësaj periudhe. Në mënyrë të veçantë, jeta, vdekja dhe shndërrimi (shpërfytyrimi) i dhisë së egër të alpeve paraqesin prova të qarta të një revolucioni kulturor dhe madje edhe fetar të Mesopotamisë së Mijëvjeçarit të katërt, një revolucion që prodhoi ndryshime themelore në idetë kozmologjike të njeriut, disa prej të cilave janë akoma me ne sot. Nga të gjitha figurat e kafshëve që zbukurojnë objektet artistike të Lindjes së Afërt të lashtë, asnjë nuk ka pasur një jetë kaq të gjatë, as aq rëndësishme, sa dhia e egër. Me shfaqjen e parë në objektet Samarrane rreth 5500 pr.e.s., dhia e egër ishte ndër më të hershmet nga imazhet e kafshëve që shihen në qeramikën e gjetur në Lindjen e Afërt.
Kafshë të ndryshme filluan të paraqiten në mënyrë sporadike në qeramikën iraniane të periudhës Sialk II (5400 pr.e.s) dhe asaj bashkëkohore të Hacilar VI të ashpër të Anadollit të Jugut, por trajtimi pa lidhje i këtyre pak kafshëve nuk tregon ndonjë interes të madh për to, qoftë subjektet dekorative apo mesazhe simbolike. Me kalimin e kohës, megjithatë, dy motive të kafshëve bëhen mbizotëruese, në përjashtimin pothuajse total të figurave të tjera të kafshëve: në kulturën Halaf të Mesopotamisë Veriore motivi i bukraniumit (kafka e buallit) dhe gjetkë motivi i dhisë së egër. Por trajtimi i këtyre dy subjekteve ndryshon shumë; ku bukraniumi ishte një figurë krejtësisht abstrakte, e shkëputur plotësisht nga vetë kafsha, ndërsa dhia e egër është trajtuar si një krijesë e gjallë. Rëndësia e shfaqjes së hershme e dhisë së egër qëndron në mesazhin simbolik që kjo kafshë bartte qartësisht: objektet samarrane tregojnë vazhdimisht këtë figurë dhie me brirë të gjatë, si degë . Që këto brirë përfaqësojnë të ashtuquajturën Pema e Jetës ose Pema e Shenjtë tregohet nga një shembull i mëtejshëm, këtë herë nga Rrafshnalta e Iranit, rreth 4500 pr.e.s, në të cilin brirët si degë mbizotërojnë tërë motivin (zbukurimin). Me fjalë të tjera, dhia e egër — si në rrafshnaltën Mesopotamiane të Veriut, ashtu edhe në atë të Iranit - arrin të lulëzojë plotësisht në skenë, duke mbajtur një simbol tashmë të mirëzhvilluar të pjellorisë.
Një aspekt (tipar) i dytë i natyrës së hershme simbolike të kësaj kafshe është demonstruar nga brirët e mëdhenj rrethor të gjetur në shumë pjesë objektesh të Susianës (rreth 4300 pr.e.s). Midis këtyre brirëve shihet forma hënore, me dy pjesë të errëta, sipër dhe poshtë, dhe në mes një motiv bimor. Bishti i kësaj dhie të egër përfaqëson Pemën e Jetës tashmë të njohur. Kështu, përtej 5000 në rreth 4300 pr.e.s dhia e egër u shfaq në qeramikën e Afrikës Lindore si një bartës i dy mesazheve simbolike: Pema e Jetës dhe Hëna në rritje, ku të dyja nënkuptonin Pjellorinë ose Ripërtërirjen e Jetës dhe mbase edhe Pranverën. Një burim i dytë i artit të hershëm të kafshëve në Lindjen e Afërt konfirmon rëndësinë e dhisë së egër. Kur vulat e shenjave fillojnë të mbajnë imazhe të kafshëve, për shembull në Tepe Gawra (Mosul, Irak) rreth 5000 pr.e.s ose më parë, është kjo kafshë që shfaqet fillimisht, dhe ajo mban një monopol të plotë derisa kafshët e tjera të futen rreth vitit 3800 pr.e.s. Në Susa (Persi) , rreth 4200 pr.e.s, natyra e dhisë së egër fillon të ndryshojë, duke u përzier me kafshë të tjera që e sulmojnë. Në të njëjtën kohë shenjat e vulave nga Susa fillojnë të zvogëlojnë kafshën në një abstraksion të thjeshtë , në të cilin kafsha ka humbur të gjitha apelimet e saj të mëparshme artistike. Është në këtë kohë gjithashtu që shenjat e vulave në Susa fillojnë të portretizojnë kafshë të tjera, më e rëndësishmja, demi. Shembujt tanë e tregojnë këtë kafshë nën kërcënimin e sulmit, në disa raste nga qentë, luani, leopardi.
Një shenjë vule nga Gawra, rreth 3800 pr.e.s, një nga të parat që tregon kafshë të tjera përveç dhisë së egër, portretizon një dhi të egër që sulmohet nga një qen dhe një luan. Dy vula të tjera të së njëjtës periudhë dhe vendëse janë më të qarta: tregojnë një grabitçar (hutë) duke zbritur në tokë për të çukitur kurrizin e një dhie të egër të trembur. Kafsha tashmë është e lidhur qartë me vdekjen, një dalje e plotë nga motivi i saj i mëparshëm. Vizatimet e qeramikës së kësaj kohe tregojnë brirët e dhisë së egër të mbështjellë rreth një simboli qiellor ndërsa trupi është zvogëluar shumë. Në të vërtetë, dhia e egër së shpejti zhduket plotësisht nga objektet e qeramikës në Susa. Vazot apo kupat e vogla nga Susa (rreth vitit 3600 pr.e.s) tregojnë vetëm se çfarë lloj shndërrimi po kalonte dhia e egër përpara se të zhdukej nga pamja krejtësisht. Në disa figura shohim dhinë e egër me shumë këmbë që i ngjajnë një krehri. Normalisht, dhia e egër është një kafshë me qime të shkurtra. Në dimër, megjithatë, në gëzofin e saj rritet një push i gjatë e i ashpër për ta ndihmuar të mbijetojë nga klima e lartë malore. Këtu sugjerohet që këmbët e shtuara dhe dhëmbët e një krehri nuk janë asgjë më shumë se paraqitje artistike të një gëzofi dimri. Kështu, kuptimi i kësaj figure bëhet i qartë: Dhia e egër si Shenja e Jetës dhe Fertilitetit (d.m.th. Pranvera) ka vdekur; pas kësaj ju do ta konsideroni dhinë e egër si Shenjën e Vdekjes (Dimrit). Stina e dimrit me sa duket nuk ishte me shumë interes për projektuesit e qeramikës. Dhia e egër nuk mbijeton në këtë rol në qeramikë, por mbijeton në vulat cilindrike, dhe përmes studimit të këtyre vulave mund të gjurmohet plotësisht vdekja dhe shndërrimi i dhisë së egër. Por së pari, të njëjtat vula mund të na tregojnë procesin me të cilin dhia e egër si simbol i Pranverës dhe Fertilitetit u zëvendësua nga demi.
Disa figura të gjetura na informojnë për formën në të cilën do të bëhej ky transformim i ngadaltë. Në një figurë, një luan shihet drejtpërdrejt mbi një dem me brirë si gjysmëhënë; një yll dhe një dhi plotësojnë figurën. Kështu, demi ka trashëguar simbolin e hënës në rritje; ai është bërë simboli kryesor i pjellorisë, rol që do të mbante për mijëra vjet si në Lindje ashtu edhe në Perëndim.Një figurë tjetër tregon dhinë e egër me një vazo të madhe, një luan i ulur sipër. Është e qartë se këtu kemi të bëjmë me një lloj rituali, sepse vazoja është e një lloji që gjendet zakonisht krahas pijeve dhuratë (për hyjnitë). Ajo që sugjerohet mund të jetë që nëse dhurata me pije dëshmohet e pranueshme, luani do të sulmojë dhinë e egër, në të vërtetë duke vrarë dimrin.
Periudha Uruk, në të cilën shfaqen fillimisht këto tema sulmi, u zhvendosën në mënyrë të pandjeshme në periudhën e Jemdet Nasr rreth 3400 pr.e.s. Sa më shumë vula cilindrike të shihen me demin e hënës në rritje, dhia e egër bëhet lineare dhe abstrakte. Briri formë hëne në rritje është gjithmonë i spikatur; demi gjithmonë i gjallë.Është supozuar prej kohësh që këto tema të reja, që përfshinin luanin dhe dhinë e egër dhe demin, ishin skena luftarake midis kafshëve që siguronin ushqimin e një njeriu dhe grabitqarët natyrorë që nuk i ndaheshin kodrave të Mesopotamisë. Shqetësimi për bagëtinë mendohej të ishte mesazhi mbizotërues, me sa duket.
Për më tepër, kafshët shoqërohen shpesh nga rrathë të vegjël ose yje. Kështu, me siguri tregohet një lloj marrëdhënieje qiellore, por për të deshifruar këtë marrëdhënie do të ishin përfshirë shumë më shumë spekulime nga sa do të lejonin shumica e studiuesve. Është profesor Willy Hartner, drejtori i Institutit für Geschichte der Naturwissenschaften, Johann Wolfgang Goethe-Universität në Frankfurt, i cili jep përgjigjen. Në një artikull që flet për origjinën e yjesive Profesori Hartner zhvilloi një teori vërtetë elegante, e cila jo vetëm që shpjegoi domethënien e motivit Luan-Dem, por që gjithashtu na informon për kuptimin e motivit të dhisë së egër me kokë poshtë, dhe demonstron në të njëjtën kohë që një sistem i hollësishëm i konstelacioneve ishte i njohur tashmë që në 4000 para Krishtit.
Shkurtimisht, teoria e profesorit Hartner shpreh që motivi i luftës Luan-Dem është një ekuivalent i drejtpërdrejtë, vizual, me atë që lashtët do të kishin parë në qiell, rreth 4000 para Krishtit, një herë në vit, drejt fundit të dimrit. "Yjësia e Luanit do të kishte qenë drejtpërdrejt lart, në zenit, duke shfaqur kështu fuqinë e tij maksimale [pasi që] vret dhe shkatërron Demin që përpiqet të shpëtojë nën horizont, i cili gjatë ditëve pasuese zhduket në rrezet e Diellit për të mbetur i padukshëm për një periudhë prej dyzet ditësh, pas së cilës rilind, duke u ngritur (shfaqur) përsëri për herë të parë (më 21 Mars) për të shpallur ekuinoksin e pranverës.
Nëse lufta Luan-Dem është një ekuivalent vizual i dy yjësive Luan dhe Dem, çfarë është dhia e egër? Duke aplikuar atë që do ta quaj teoria e Hartnerit për aspektin yjor, vërejmë se në solsticën e Verës, brirët e yjesisë së dhisë së egër janë afër perëndimit kozmik, d.m.th, bëhen të dukshme fillmisht pasi zbardh agimi, ndërsa Luani është duke u shfaqur në mënyrë heliakale, dmth, bëhet i dukshëm së pari që në agim. Pamja e një Luani në ngritje dhe e një dhie të egër në zbritje (perëndim), megjithëse jo aq e mrekullueshme sa ajo e Luanit në zenit, ishte sidoqoftë po aq e rëndësishme në atë që shpallte solstici i Verës. Vetë dhia e egër ishte shenjë e solsticit të Dimrit, pasi ngritet në mënyrë heliakale në fillim të Dhjetorit.
Teoria e profesor Hartner, atëherë, ofron prova vërtetuese për ato që janë gjetur në shenja vulash dhe qeramikë, domethënë se brenda jo më vonë se 4000 pr.e.s, dhia e egër filloi të shihej jo më si simbol i hënës dhe pjellorisë, por më tepër si pjesë e një kalendari diello-yjor - një yjesi dimri duke u përballur me një vdekje vjetore nga luani i verës. Në disa figura, ne shohim aktin nga ritualet fetare të lutjeve për kthimin e Diellit. Dhia e egër në këto seri të fundit të vulave cilindrike ka qenë e shkëputur nga gëzofi i saj dimëror; ajo nuk është më viktimë e sakrificës, por tani është një anëtare e respektuar e një grupi të vogël, që gjykon ndërsa dhitë e buta ofrohen (flijohen) në vend të saj. Ajo do të mbetej në qiell, duke u bërë kafsha e favorizuar e Enkit/ Eas. Diku para vitit 700 pr.e.s, yjësia e dhisë së egër, e formuar në mijëvjeçarin e katërt, do të bëhej yjësia e Bricjapit, në prag të formimit të zodiakut. Kështu, ne kemi gjurmuar evolucionin e dhisë së egër nga përdorimi i saj parahistorik si një simbol i hënës derisa një ndryshim i papritur rreth 4000 para Krishtit rindërtoi qiellin e natës, duke ia dhënë ekuinoksin e pranverës Demit, solsticin e verës Luanit dhe solsticin e dimrit për Dhisë së egër. Në të njëjtën kohë Hëna u lidh me demin, ndërsa dhia e egër u shkëput nga cikli më i shkurtër hënor që me shumë gjasa ka qenë kalendari më i hershëm i formuar nga njeriu. Nga studimi i artit paleolitik nga Leroi-Gourhan është demonstruar se dhia e egër ka qënë për mijëra vjet para shpikjes së qeramikës një simbol i rëndësisë thuajse-fetare. Në rikonstruksionin e Leroi-Gourhanit të një shenjtëroreje ideale paleolitike, dhia e egër formon figurën qendrore.Rëndësia e saj në këtë fazë të hershme ndahej me kafshë të tjera, kryesisht bizoni, kali dhe mamuthi. Megjithatë, edhe këtu vërehet lakimi karakteristik i brirëve formë hëne në rritje, të cilin nuk e ndan me asnjë kafshë tjetër. Kështu që ne shohim që imazhet e Lindjes së Afërt të dhisë së egër, madje siç i vërejmë për herë të parë ato në objektet Samarrane të rreth 5000 pr.e.s, tashmë kanë një histori të gjatë që shtrihet përsëri në epokën paleolitike. Do të ishte një histori që do të vinte në një fund të papritur, të paktën në Lindjen e Afërt, kur popujt e njohur si Proto-Elamitë shfaqen në skenë, duke sjellë me vete ide të reja fetare. Këto nocione të reja e kishin të domosdoshme vrasjen e dhisë së egër indigjene, hënën e një kohe të gjatë dhe simbolin e pjellorisë — dhe duke vënë në vend të saj demin. Menjëherë pas kësaj shfaqet kalendari hënor-astral, me demin dhe dhinë e egër të gjuajtur çdo vit nga luani.

(Dhia e egër: Historia e një Simboli të kohës  në Lindjen e Afërt - nga Richard Dibon-Smith)